نزهة الأنظار في عجائب التواريخ والأخبار: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
Hbaghizadeh (بحث | مشارکتها) جز (جایگزینی متن - 'ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد' به 'ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد') |
||
| (۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱۰: | خط ۱۰: | ||
[[مقدیش، محمود]] (نویسنده) | [[مقدیش، محمود]] (نویسنده) | ||
|زبان | |زبان | ||
| زبان = | | زبان = عربی | ||
| کد کنگره =/م7ن4 / 199 DT | | کد کنگره =/م7ن4 / 199 DT | ||
| موضوع =آفريقاي شمالي - تاريخ - 647 - 1517م. | | موضوع =آفريقاي شمالي - تاريخ - 647 - 1517م. | ||
| خط ۱۶: | خط ۱۶: | ||
اندلس - تاريخ | اندلس - تاريخ | ||
مجتهدان و علما - اندلس - | مجتهدان و علما - اندلس - سرگذشت‌نامه | ||
مجتهدان و علما - آفريقاي شمالي - | مجتهدان و علما - آفريقاي شمالي - سرگذشت‌نامه | ||
|ناشر | |ناشر | ||
| خط ۲۹: | خط ۲۹: | ||
| شابک = | | شابک = | ||
| تعداد جلد =2 | | تعداد جلد =2 | ||
| کتابخانۀ دیجیتال نور = | | کتابخانۀ دیجیتال نور =14417 | ||
| کتابخوان همراه نور = | | کتابخوان همراه نور = | ||
| کد پدیدآور =06620 | | کد پدیدآور =06620 | ||
| خط ۳۸: | خط ۳۸: | ||
'''نزهة الأنظار في عجائب التواريخ والأخبار'''، اثر [[مقدیش، محمود|محمود مقدیش]]، با تحقیق [[زواری، علی|علی زواری]] و [[محفوظ، محمد|محمد محفوظ]]، تاریخ کشورهای مغرب و ذکر نام ملوک آن‌ها می‌باشد که به زبان عربی و در سال 1238ق، نوشته شده است. | '''نزهة الأنظار في عجائب التواريخ والأخبار'''، اثر [[مقدیش، محمود|محمود مقدیش]]، با تحقیق [[زواری، علی|علی زواری]] و [[محفوظ، محمد|محمد محفوظ]]، تاریخ کشورهای مغرب و ذکر نام ملوک آن‌ها می‌باشد که به زبان عربی و در سال 1238ق، نوشته شده است. | ||
آنچه باعث اهمیت اثر حاضر شده، آن است که نویسنده نسبت به بخشی از مطالب مطرح‌شده در مقدمه، همچون: مطالب گفته‌شده در مورد مناطقی مثل اسکندریه، تونس، الجزایر، مهدیه، صفاقس و... و نیز نسبت به اکثر اموری که در خاتمه بیان شده، به مشاهدات خود و گفته‌های معاصرین خویش از جمله دوستان و مردمان همان مناطق، اکتفا نموده، که این مطلب، بر غنای محتوا و مستند بودن آن‌ها، افزوده است | آنچه باعث اهمیت اثر حاضر شده، آن است که نویسنده نسبت به بخشی از مطالب مطرح‌شده در مقدمه، همچون: مطالب گفته‌شده در مورد مناطقی مثل اسکندریه، تونس، الجزایر، مهدیه، صفاقس و... و نیز نسبت به اکثر اموری که در خاتمه بیان شده، به مشاهدات خود و گفته‌های معاصرین خویش از جمله دوستان و مردمان همان مناطق، اکتفا نموده، که این مطلب، بر غنای محتوا و مستند بودن آن‌ها، افزوده است<ref>ر.ک: مقدمه محقق، ج1، ص19</ref>. | ||
==ساختار== | ==ساختار== | ||
کتاب با مقدمه‌ای مفصل از محقق آغاز و نوشته‌های نویسنده که در یک مقدمه، یازده مقاله و یک خاتمه تنظیم گردیده، در دو جلد، تدوین شده است؛ مقدمه و ده مقاله اول، در جلد اول و مقاله یازدهم و خاتمه، در جلد دوم جای گرفته است؛ برخی از این مقالات، خود به چند باب تقسیم شده است. | کتاب با مقدمه‌ای مفصل از محقق آغاز و نوشته‌های نویسنده که در یک مقدمه، یازده مقاله و یک خاتمه تنظیم گردیده، در دو جلد، تدوین شده است؛ مقدمه و ده مقاله اول، در جلد اول و مقاله یازدهم و خاتمه، در جلد دوم جای گرفته است؛ برخی از این مقالات، خود به چند باب تقسیم شده است. | ||
نویسنده در تدوین اثر خویش، از منابع و مصادر متنوعی استفاده نموده و تقریبا منابع او، همان منابعی است که معاصران وی همچون وزیر سراج نیز از آن‌ها بهره برده‌اند | نویسنده در تدوین اثر خویش، از منابع و مصادر متنوعی استفاده نموده و تقریبا منابع او، همان منابعی است که معاصران وی همچون وزیر سراج نیز از آن‌ها بهره برده‌اند <ref>ر.ک: همان، ص17</ref>. | ||
این منابع، حدودا بیش از 36 اثر مهم می‌باشد که برخی از آن‌ها عبارتند از: | این منابع، حدودا بیش از 36 اثر مهم می‌باشد که برخی از آن‌ها عبارتند از: «[[كتاب الإعلام بأعلام بيت‌الله الحرام|الإعلام بأعلام بيت‌الله الحرام]]»، [[نهروالی، محمد بن احمد|قطب نهروالی]]؛ «[[ذيل بشائر أهل الإيمان بفتوحات آل عثمان|بشائر أهل الإيمان]]»، [[حسین خوجه]]؛ «[[تاريخ الخلفاء (سیوطی)|تاريخ الخلفاء]]»، [[سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر|سیوطی]]؛ «[[تاريخ الطبري، تاريخ الأمم و الملوك|تاريخ الطبري]]»؛ «جامع مسائل الأحكام»، برزلی؛ «[[جذوة المقتبس في تاريخ علماء الأندلس|جذوة المقتبس]]»، [[حمیدی، محمد بن فتوح|حمیدی]]؛ «[[حسن المحاضرة في أخبار مصر و القاهرة|حسن المحاضرة]]»، [[سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر|سیوطی]]؛ «[[خريدة العجائب و فريدة الغرائب|خريدة العجائب]]»، [[ابن وردی، عمر بن مظفر (سراج‌الدین)|ابن وردی]]؛ «[[رقم الحلل في نظم الدول]]»، [[ابن خطیب، محمد بن عبدالله|ابن خطیب اندلسی]]؛ «[[رياض النفوس في طبقات علماء القيروان و أفريقية و زهادهم و نساكهم و سير من أخبارهم و فضائلهم و أوصافهم|رياض النفوس]]»، [[مالکی، عبدالله بن محمد|مالکی]]؛ «[[زبدة التواريخ]]»، [[بیضاوی، عبدالله بن عمر|بیضاوی]]؛ «[[سمط اللآلي|سمط اللآل]]»، [[محمد قویسم نواوری]]؛ «عجائب المخلوقات»، قزوینی؛ «[[قصص الأنبياء المسمی عرائس المجالس]]»، [[ثعلبی، احمد بن محمد|ثعلبی]]؛ «[[العبر: تاریخ ابن خلدون|كتاب العبر]]»، [[ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد|ابن خلدون]]؛ «[[الكامل في التاريخ|الكامل]]»، [[ابن اثیر، علی بن محمد|ابن اثیر]]؛ «[[تاريخ أبي‌الفداء|المختصر في أخبار البشر]]»، [[ابوالفداء، اسماعیل بن علی|ابوالفداء ایوبی]]؛ «[[مروج الذهب و معادن الجوهر|مروج الذهب]]»، [[مسعودی، علی بن حسین|مسعودی]]؛ «[[مسالك الأبصار في ممالك الأمصار|مسالك الأبصار]]» [[ابن فضل‌الله عمری، احمد بن یحیی|ابن فضل‌الله عمری]] و...<ref>ر.ک: همان، ص18</ref>. | ||
روش و اسلوبی که نویسنده در نقل و روایت از این منابع به‌کار برده، به شش دسته زیر تقسیم می‌شود: | روش و اسلوبی که نویسنده در نقل و روایت از این منابع به‌کار برده، به شش دسته زیر تقسیم می‌شود: | ||
| خط ۵۳: | خط ۵۳: | ||
# تقدیم و تأخیر: نویسنده در مواردی، تسلسل وارده در مصادر و منابع را رعایت نکرده و در بعضی اوقات، شاهد تقدیم و تأخیرهایی در نقل وقایع تاریخی در اثر او هستیم. | # تقدیم و تأخیر: نویسنده در مواردی، تسلسل وارده در مصادر و منابع را رعایت نکرده و در بعضی اوقات، شاهد تقدیم و تأخیرهایی در نقل وقایع تاریخی در اثر او هستیم. | ||
# اشاره به مراجع در ابتدای نقل، یا در اثنای آن و یا در انتها؛ بدون اشاره به آن در صورت استفاده مجدد. | # اشاره به مراجع در ابتدای نقل، یا در اثنای آن و یا در انتها؛ بدون اشاره به آن در صورت استفاده مجدد. | ||
# استعمال مصادر با اشاره به مباشر بودن آن مانند وفیات ابن خلکان، نزهه المشتاق ادریسی، رحلة التجاني، رحلة العياشي، تاريخ الدولتين»، زرکشی و... و یا غیر مباشر بودن (به‌واسطه نقل از دیگری) مانند ابن اثیر در بعضی از حالات، ابن شداد به‌واسطه ابن خلکان در وفيات | # استعمال مصادر با اشاره به مباشر بودن آن مانند وفیات ابن خلکان، نزهه المشتاق ادریسی، رحلة التجاني، رحلة العياشي، تاريخ الدولتين»، زرکشی و... و یا غیر مباشر بودن (به‌واسطه نقل از دیگری) مانند ابن اثیر در بعضی از حالات، ابن شداد به‌واسطه [[ابن خلکان، احمد بن محمد|ابن خلکان]] در [[وفيات الأعيان و أنباء أبناء الزمان|وفيات الأعيان]]، ذهبی به‌واسطه [[سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر|سیوطی]] در [[تاريخ الخلفاء (سیوطی)|تاريخ الخلفاء]] و... <ref>ر.ک: همان، ص17</ref>. | ||
==گزارش محتوا== | ==گزارش محتوا== | ||
در مقدمه محقق، مطالب جامع و مفیدی درباره کتاب، نوشته شده است. | در مقدمه محقق، مطالب جامع و مفیدی درباره کتاب، نوشته شده است. | ||
نویسنده در مقدمه، ضمن اشاره به روش کار خود، به بیان مفهوم تاریخ مد نظر خود، که عبارت است از: «ضبط وقایع و حوادث مهمی از اعصار گذشته و حال که شأن و ارزش نقل داشته باشد»، پرداخته و در ادامه، منفعت تاریخ (معرفت احوال پیشینیان) و غایت آن (که عبارت است از عبرت) را مورد بحث و بررسی قرار داده است | نویسنده در مقدمه، ضمن اشاره به روش کار خود، به بیان مفهوم تاریخ مد نظر خود، که عبارت است از: «ضبط وقایع و حوادث مهمی از اعصار گذشته و حال که شأن و ارزش نقل داشته باشد»، پرداخته و در ادامه، منفعت تاریخ (معرفت احوال پیشینیان) و غایت آن (که عبارت است از عبرت) را مورد بحث و بررسی قرار داده است <ref>ر.ک: همان، ص20</ref>. | ||
در جلد اول، مقاله اول، که مفصل‌ترین مقاله کتاب می‌باشد، به تعیین حدود و ثغور حوزه جغرافیایی کشورهای مغرب، از لحاظ مناطق خشکی و دریایی و بیان اسم شهرها، امرا و حکام آن‌ها اختصاص یافته است. این مقاله، به چهار باب زیر تقسیم شده است: | در جلد اول، مقاله اول، که مفصل‌ترین مقاله کتاب می‌باشد، به تعیین حدود و ثغور حوزه جغرافیایی کشورهای مغرب، از لحاظ مناطق خشکی و دریایی و بیان اسم شهرها، امرا و حکام آن‌ها اختصاص یافته است. این مقاله، به چهار باب زیر تقسیم شده است: | ||
| خط ۶۵: | خط ۶۵: | ||
# بقیه مغرب اوسط و تمامی مغرب ادنی؛ | # بقیه مغرب اوسط و تمامی مغرب ادنی؛ | ||
# تعیین موقعیت جغرافیایی اندلس. | # تعیین موقعیت جغرافیایی اندلس. | ||
نویسنده در این مقاله، به بحث پیرامون جغرافیای انسانی و اقتصادی این مناطق پرداخته و ضمن توصیف آن‌ها، امور زیرا را بررسی نموده است: اساطیر مختلفی که در مورد اندلس نقل شده است، اصول بربر و علت تسمیه این قوم به این نام، اساطیر و داستان‌هایی که مربوط به تسمیه آفریقا می‌باشد و بیان تفاسیر مختلف پیرامون حرکت دریا. نویسنده در این موارد، به صرف بیان تفاسیر پرداخته و خود نظریه خاصی را ارائه نداده و یا از تفسیر خاصی، طرف‌داری ننموده است، بلکه آراء وی، به تحدید حوزه جغرافیایی مغرب که به نظر او، از «بحر الظلمات» (دریای تاریکی) تا سواحل اندلس و از جزایر اسکندریه تا صحرای آفریقا، امتداد دارد، خلاصه می‌گردد. | نویسنده در این مقاله، به بحث پیرامون جغرافیای انسانی و اقتصادی این مناطق پرداخته و ضمن توصیف آن‌ها، امور زیرا را بررسی نموده است: اساطیر مختلفی که در مورد اندلس نقل شده است، اصول بربر و علت تسمیه این قوم به این نام، اساطیر و داستان‌هایی که مربوط به تسمیه آفریقا می‌باشد و بیان تفاسیر مختلف پیرامون حرکت دریا. نویسنده در این موارد، به صرف بیان تفاسیر پرداخته و خود نظریه خاصی را ارائه نداده و یا از تفسیر خاصی، طرف‌داری ننموده است، بلکه آراء وی، به تحدید حوزه جغرافیایی مغرب که به نظر او، از «بحر الظلمات» (دریای تاریکی) تا سواحل اندلس و از جزایر اسکندریه تا صحرای آفریقا، امتداد دارد، خلاصه می‌گردد. <ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
مقاله دوم، در سه باب زیر، تنظیم شده است: | مقاله دوم، در سه باب زیر، تنظیم شده است: | ||
| خط ۷۳: | خط ۷۳: | ||
باب دوم، به بیان تاریخ خلافت بنی‌امیه اختصاص یافته است. | باب دوم، به بیان تاریخ خلافت بنی‌امیه اختصاص یافته است. | ||
در باب سوم، فتوحاتی که در دوران صحابه و همچنین بنی‌امیه، اتفاق افتاده، بیان گردیده است | در باب سوم، فتوحاتی که در دوران صحابه و همچنین بنی‌امیه، اتفاق افتاده، بیان گردیده است <ref>ر.ک: همان، ص20-21</ref>. | ||
نویسنده در مقاله سوم، که در سه باب زیر تنظیم شده، به ذکر خلفای بنی‌عباس و برخی از امرای آن‌ها که در عراق حکومت می‌کرده‌اند، پرداخته است: | نویسنده در مقاله سوم، که در سه باب زیر تنظیم شده، به ذکر خلفای بنی‌عباس و برخی از امرای آن‌ها که در عراق حکومت می‌کرده‌اند، پرداخته است: | ||
# ذکر خلفای بنی‌عباس؛ | # ذکر خلفای بنی‌عباس؛ | ||
# بعضی از امرای بنی‌عباس که در مشرق‌زمین حکومت داشتند، همچون: صفاریان، سامانیان، غزنویان، دیالمه، سلجوقیان و خوارزم‌شاهیان؛ در این بخش، به جنگ‌های اقوام تاتار نیز اشاره شده است؛ | # بعضی از امرای بنی‌عباس که در مشرق‌زمین حکومت داشتند، همچون: صفاریان، سامانیان، غزنویان، دیالمه، سلجوقیان و خوارزم‌شاهیان؛ در این بخش، به جنگ‌های اقوام تاتار نیز اشاره شده است؛ | ||
# مشاهیر امراء بنی‌عباس در مغرب | # مشاهیر امراء بنی‌عباس در مغرب <ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
در مقاله چهارم، که مختصر می‌باشد، به ذکر ملوک شیعی و فاطمیون مصر که در مغرب حکومت داشتند، پرداخته شده است | در مقاله چهارم، که مختصر می‌باشد، به ذکر ملوک شیعی و فاطمیون مصر که در مغرب حکومت داشتند، پرداخته شده است<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
مقاله پنجم، در دو باب زیر تنظیم شده است: | مقاله پنجم، در دو باب زیر تنظیم شده است: | ||
# ذکر تاریخ ملوک صنهاجه مغرب؛ | # ذکر تاریخ ملوک صنهاجه مغرب؛ | ||
# تاریخ دولت نورالدین و صلاح‌الدین در مصر و شام | # تاریخ دولت نورالدین و صلاح‌الدین در مصر و شام<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
مقاله ششم و هفتم، به ذکر تاریح خلفای بنی‌امیه در اندلس و ملوک متونه، اختصاص یافته است | مقاله ششم و هفتم، به ذکر تاریح خلفای بنی‌امیه در اندلس و ملوک متونه، اختصاص یافته است<ref>ر.ک: همان، ص21-22</ref>. | ||
در مقاله هشتم، در سه باب زیر، تاریخ ملوک موحدین و امرای آن‌ها در مغرب، اندلس و آفریقا ذکر شده است: | در مقاله هشتم، در سه باب زیر، تاریخ ملوک موحدین و امرای آن‌ها در مغرب، اندلس و آفریقا ذکر شده است: | ||
# قیام دولت موحدیه و تاریخ عام آن؛ | # قیام دولت موحدیه و تاریخ عام آن؛ | ||
# فتح مهدیه و شهرهای ساحلی آن توسط عبدالمؤمن؛ | # فتح مهدیه و شهرهای ساحلی آن توسط عبدالمؤمن؛ | ||
# قیام‌ها و مخالفت‌هایی که در آفریقا علیه حکومت موحدین صورت گرفته است | # قیام‌ها و مخالفت‌هایی که در آفریقا علیه حکومت موحدین صورت گرفته است<ref>ر.ک: همان، ص22</ref>. | ||
مقاله نهم نیز دارای سه باب می‌باشد: | مقاله نهم نیز دارای سه باب می‌باشد: | ||
# تاریخ دولت بنی‌مرین؛ | # تاریخ دولت بنی‌مرین؛ | ||
# تاریخ دولت بنی‌زیان؛ | # تاریخ دولت بنی‌زیان؛ | ||
# تاریخ دولت بنی‌نصر | # تاریخ دولت بنی‌نصر<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
آخرین مقاله این جلد، در مورد ذکر تاریخ دولت بنی‌حفص آفریقا می‌باشد | آخرین مقاله این جلد، در مورد ذکر تاریخ دولت بنی‌حفص آفریقا می‌باشد<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
در جلد دوم، مقاله یازدهم، در سه باب، تاریخ دولت آل‌عثمان، بیان شده است: | در جلد دوم، مقاله یازدهم، در سه باب، تاریخ دولت آل‌عثمان، بیان شده است: | ||
# ذکر نام سلاطین آل‌عثمان و اصل آنان؛ نویسنده این گروه را به سلطان عصر خویش در سال 1203، سلیم خان سوم می‌رساند و همان جا متوقف می‌شود؛ | # ذکر نام سلاطین آل‌عثمان و اصل آنان؛ نویسنده این گروه را به سلطان عصر خویش در سال 1203، سلیم خان سوم می‌رساند و همان جا متوقف می‌شود؛ | ||
# ورود سپاهیان عثمانی به آفریقا؛ | # ورود سپاهیان عثمانی به آفریقا؛ | ||
# ذکر تاریخ امرای تونس که تابع حکومت عثمانی بودند | # ذکر تاریخ امرای تونس که تابع حکومت عثمانی بودند<ref>ر.ک: همان</ref>. | ||
در خاتمه که در چهار باب تنظیم شده است، مطالبی پیرامون تاریخ صفاقس مطرح و در پایان، نام و گوشه‌ای از احوال برخی از علما و اهل خیر و صلاح این منطقه، بیان شده است | در خاتمه که در چهار باب تنظیم شده است، مطالبی پیرامون تاریخ صفاقس مطرح و در پایان، نام و گوشه‌ای از احوال برخی از علما و اهل خیر و صلاح این منطقه، بیان شده است <ref>ر.ک: همان، ص23</ref>. | ||
==وضعیت کتاب== | ==وضعیت کتاب== | ||
فهرست مطالب هر جلد، در پایان همان جلد و فهرست آیات، احادیث نبوی، اشعار، اعلام، اسم شهرها و اماکن، قبائل و طوایف و کتب مذکور در متن، به‌همراه فهرست مصادر و مراجع، در انتهای جلد دوم، آمده است. | فهرست مطالب هر جلد، در پایان همان جلد و فهرست آیات، احادیث نبوی، اشعار، اعلام، اسم شهرها و اماکن، قبائل و طوایف و کتب مذکور در متن، به‌همراه فهرست مصادر و مراجع، در انتهای جلد دوم، آمده است. | ||
در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع، توضیحات مفصلی پیرامون برخی از اعلام، کلمات و عبارات متن داده شده است. | در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع، توضیحات مفصلی پیرامون برخی از اعلام، کلمات و عبارات متن داده شده است. | ||
==پانويس == | |||
<references /> | |||
==منابع مقاله== | ==منابع مقاله== | ||
| خط ۱۱۹: | خط ۱۲۴: | ||
[[رده:کتاب‌شناسی]] | [[رده:کتاب‌شناسی]] | ||
[[رده: | |||
[[رده:تاریخ]] | |||
[[رده:تاریخ آفریقا]] | |||
[[رده:آذر(1400)]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۹ سپتامبر ۲۰۲۴، ساعت ۰۹:۵۹
| نزهة الأنظار في عجائب التواريخ والأخبار | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | زواری، علی (محقق)
محفوظ، محمد (محقق) مقدیش، محمود (نویسنده) |
| ناشر | دار الغرب الإسلامي |
| مکان نشر | لبنان - بيروت |
| سال نشر | 1988م. |
| چاپ | چاپ اول |
| موضوع | آفريقاي شمالي - تاريخ - 647 - 1517م.
اندلس - تاريخ مجتهدان و علما - اندلس - سرگذشت‌نامه مجتهدان و علما - آفريقاي شمالي - سرگذشت‌نامه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 2 |
| کد کنگره | /م7ن4 / 199 DT |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
نزهة الأنظار في عجائب التواريخ والأخبار، اثر محمود مقدیش، با تحقیق علی زواری و محمد محفوظ، تاریخ کشورهای مغرب و ذکر نام ملوک آن‌ها می‌باشد که به زبان عربی و در سال 1238ق، نوشته شده است.
آنچه باعث اهمیت اثر حاضر شده، آن است که نویسنده نسبت به بخشی از مطالب مطرح‌شده در مقدمه، همچون: مطالب گفته‌شده در مورد مناطقی مثل اسکندریه، تونس، الجزایر، مهدیه، صفاقس و... و نیز نسبت به اکثر اموری که در خاتمه بیان شده، به مشاهدات خود و گفته‌های معاصرین خویش از جمله دوستان و مردمان همان مناطق، اکتفا نموده، که این مطلب، بر غنای محتوا و مستند بودن آن‌ها، افزوده است[۱].
ساختار
کتاب با مقدمه‌ای مفصل از محقق آغاز و نوشته‌های نویسنده که در یک مقدمه، یازده مقاله و یک خاتمه تنظیم گردیده، در دو جلد، تدوین شده است؛ مقدمه و ده مقاله اول، در جلد اول و مقاله یازدهم و خاتمه، در جلد دوم جای گرفته است؛ برخی از این مقالات، خود به چند باب تقسیم شده است.
نویسنده در تدوین اثر خویش، از منابع و مصادر متنوعی استفاده نموده و تقریبا منابع او، همان منابعی است که معاصران وی همچون وزیر سراج نیز از آن‌ها بهره برده‌اند [۲].
این منابع، حدودا بیش از 36 اثر مهم می‌باشد که برخی از آن‌ها عبارتند از: «الإعلام بأعلام بيت‌الله الحرام»، قطب نهروالی؛ «بشائر أهل الإيمان»، حسین خوجه؛ «تاريخ الخلفاء»، سیوطی؛ «تاريخ الطبري»؛ «جامع مسائل الأحكام»، برزلی؛ «جذوة المقتبس»، حمیدی؛ «حسن المحاضرة»، سیوطی؛ «خريدة العجائب»، ابن وردی؛ «رقم الحلل في نظم الدول»، ابن خطیب اندلسی؛ «رياض النفوس»، مالکی؛ «زبدة التواريخ»، بیضاوی؛ «سمط اللآل»، محمد قویسم نواوری؛ «عجائب المخلوقات»، قزوینی؛ «قصص الأنبياء المسمی عرائس المجالس»، ثعلبی؛ «كتاب العبر»، ابن خلدون؛ «الكامل»، ابن اثیر؛ «المختصر في أخبار البشر»، ابوالفداء ایوبی؛ «مروج الذهب»، مسعودی؛ «مسالك الأبصار» ابن فضل‌الله عمری و...[۳].
روش و اسلوبی که نویسنده در نقل و روایت از این منابع به‌کار برده، به شش دسته زیر تقسیم می‌شود:
- نقل حرفی.
- نقل با تغییر بعضی از کلمات؛ که در بعضی از مواقع، درست نقل کرده و توانسته است مفهوم کلی منبع مورد نظر را منتقل نماید و در پاره‌ای موارد نیز اشتباه نموده و گفته او، مغایر با مطلب بیان‌شده در آن منبع است.
- تلخیص همراه با استعمال بعضی از عبارات جزیی مرجع مستندالیه؛ که در این روش، در اغلب موارد، معنی وارده در آن مرجع، مراعات شده است.
- تقدیم و تأخیر: نویسنده در مواردی، تسلسل وارده در مصادر و منابع را رعایت نکرده و در بعضی اوقات، شاهد تقدیم و تأخیرهایی در نقل وقایع تاریخی در اثر او هستیم.
- اشاره به مراجع در ابتدای نقل، یا در اثنای آن و یا در انتها؛ بدون اشاره به آن در صورت استفاده مجدد.
- استعمال مصادر با اشاره به مباشر بودن آن مانند وفیات ابن خلکان، نزهه المشتاق ادریسی، رحلة التجاني، رحلة العياشي، تاريخ الدولتين»، زرکشی و... و یا غیر مباشر بودن (به‌واسطه نقل از دیگری) مانند ابن اثیر در بعضی از حالات، ابن شداد به‌واسطه ابن خلکان در وفيات الأعيان، ذهبی به‌واسطه سیوطی در تاريخ الخلفاء و... [۴].
گزارش محتوا
در مقدمه محقق، مطالب جامع و مفیدی درباره کتاب، نوشته شده است.
نویسنده در مقدمه، ضمن اشاره به روش کار خود، به بیان مفهوم تاریخ مد نظر خود، که عبارت است از: «ضبط وقایع و حوادث مهمی از اعصار گذشته و حال که شأن و ارزش نقل داشته باشد»، پرداخته و در ادامه، منفعت تاریخ (معرفت احوال پیشینیان) و غایت آن (که عبارت است از عبرت) را مورد بحث و بررسی قرار داده است [۵].
در جلد اول، مقاله اول، که مفصل‌ترین مقاله کتاب می‌باشد، به تعیین حدود و ثغور حوزه جغرافیایی کشورهای مغرب، از لحاظ مناطق خشکی و دریایی و بیان اسم شهرها، امرا و حکام آن‌ها اختصاص یافته است. این مقاله، به چهار باب زیر تقسیم شده است:
- تحدید مناطق خشکی و دریایی مغرب؛
- تعیین مناطق خشکی مغرب اقصی و مغرب اوسط تا حدود «بجایه»؛
- بقیه مغرب اوسط و تمامی مغرب ادنی؛
- تعیین موقعیت جغرافیایی اندلس.
نویسنده در این مقاله، به بحث پیرامون جغرافیای انسانی و اقتصادی این مناطق پرداخته و ضمن توصیف آن‌ها، امور زیرا را بررسی نموده است: اساطیر مختلفی که در مورد اندلس نقل شده است، اصول بربر و علت تسمیه این قوم به این نام، اساطیر و داستان‌هایی که مربوط به تسمیه آفریقا می‌باشد و بیان تفاسیر مختلف پیرامون حرکت دریا. نویسنده در این موارد، به صرف بیان تفاسیر پرداخته و خود نظریه خاصی را ارائه نداده و یا از تفسیر خاصی، طرف‌داری ننموده است، بلکه آراء وی، به تحدید حوزه جغرافیایی مغرب که به نظر او، از «بحر الظلمات» (دریای تاریکی) تا سواحل اندلس و از جزایر اسکندریه تا صحرای آفریقا، امتداد دارد، خلاصه می‌گردد. [۶].
مقاله دوم، در سه باب زیر، تنظیم شده است:
در باب اول، ضمن تعریف خلافت و بررسی مفهوم آن و تفاوت بین خلیفه و پادشاه، آدم(ع) اولین خلیفه خدا معرفی شده، سپس ذریه او تا برسد به حضرت محمد(ص) دنبال شده و تاریخ خلفای اربعه و... بیان گردیده است.
باب دوم، به بیان تاریخ خلافت بنی‌امیه اختصاص یافته است.
در باب سوم، فتوحاتی که در دوران صحابه و همچنین بنی‌امیه، اتفاق افتاده، بیان گردیده است [۷].
نویسنده در مقاله سوم، که در سه باب زیر تنظیم شده، به ذکر خلفای بنی‌عباس و برخی از امرای آن‌ها که در عراق حکومت می‌کرده‌اند، پرداخته است:
- ذکر خلفای بنی‌عباس؛
- بعضی از امرای بنی‌عباس که در مشرق‌زمین حکومت داشتند، همچون: صفاریان، سامانیان، غزنویان، دیالمه، سلجوقیان و خوارزم‌شاهیان؛ در این بخش، به جنگ‌های اقوام تاتار نیز اشاره شده است؛
- مشاهیر امراء بنی‌عباس در مغرب [۸].
در مقاله چهارم، که مختصر می‌باشد، به ذکر ملوک شیعی و فاطمیون مصر که در مغرب حکومت داشتند، پرداخته شده است[۹].
مقاله پنجم، در دو باب زیر تنظیم شده است:
- ذکر تاریخ ملوک صنهاجه مغرب؛
- تاریخ دولت نورالدین و صلاح‌الدین در مصر و شام[۱۰].
مقاله ششم و هفتم، به ذکر تاریح خلفای بنی‌امیه در اندلس و ملوک متونه، اختصاص یافته است[۱۱].
در مقاله هشتم، در سه باب زیر، تاریخ ملوک موحدین و امرای آن‌ها در مغرب، اندلس و آفریقا ذکر شده است:
- قیام دولت موحدیه و تاریخ عام آن؛
- فتح مهدیه و شهرهای ساحلی آن توسط عبدالمؤمن؛
- قیام‌ها و مخالفت‌هایی که در آفریقا علیه حکومت موحدین صورت گرفته است[۱۲].
مقاله نهم نیز دارای سه باب می‌باشد:
- تاریخ دولت بنی‌مرین؛
- تاریخ دولت بنی‌زیان؛
- تاریخ دولت بنی‌نصر[۱۳].
آخرین مقاله این جلد، در مورد ذکر تاریخ دولت بنی‌حفص آفریقا می‌باشد[۱۴].
در جلد دوم، مقاله یازدهم، در سه باب، تاریخ دولت آل‌عثمان، بیان شده است:
- ذکر نام سلاطین آل‌عثمان و اصل آنان؛ نویسنده این گروه را به سلطان عصر خویش در سال 1203، سلیم خان سوم می‌رساند و همان جا متوقف می‌شود؛
- ورود سپاهیان عثمانی به آفریقا؛
- ذکر تاریخ امرای تونس که تابع حکومت عثمانی بودند[۱۵].
در خاتمه که در چهار باب تنظیم شده است، مطالبی پیرامون تاریخ صفاقس مطرح و در پایان، نام و گوشه‌ای از احوال برخی از علما و اهل خیر و صلاح این منطقه، بیان شده است [۱۶].
وضعیت کتاب
فهرست مطالب هر جلد، در پایان همان جلد و فهرست آیات، احادیث نبوی، اشعار، اعلام، اسم شهرها و اماکن، قبائل و طوایف و کتب مذکور در متن، به‌همراه فهرست مصادر و مراجع، در انتهای جلد دوم، آمده است. در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع، توضیحات مفصلی پیرامون برخی از اعلام، کلمات و عبارات متن داده شده است.
پانويس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.