الذريعة إلی مكارم الشريعة: تفاوت میان نسخه‌ها

    از ویکی‌نور
    جز (جایگزینی متن - ']] ا ' به ']] ا')
    جز (جایگزینی متن - 'الذریعه (ابهام زدایی)' به 'الذریعة (ابهام‌زدایی)')
     
    (۶۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشد)
    خط ۱: خط ۱:
    <div class='wikiInfo'>
    {{جعبه اطلاعات کتاب
    [[پرونده:NUR17912J1.jpg|بندانگشتی|الذریعة إلی مكارم الشریعة]]
    | تصویر =NUR17912J1.jpg
    {| class="wikitable aboutBookTable" style="text-align:Right"
    | عنوان =الذریعة إلی مكارم الشریعة
    |+ |
    | عنوان‌های دیگر =کتاب الذریعة إلی مكارم الشریعة
    |-
    | پدیدآوران =
    ! نام کتاب!! data-type='bookName'|الذریعة إلی مكارم الشریعة
    [[عجمی، ابوالیزید]] (محقق)
    |-
    |نام های دیگر کتاب
    |data-type='otherBookNames'|کتاب الذریعة إلی مكارم الشریعة
    |-
    |پدیدآورندگان
    |data-type='authors'|[[عجمی، ابوالیزید]] (محقق)


    [[راغب اصفهانی، حسین بن محمد]] (نويسنده)
    [[راغب اصفهانی، حسین بن محمد]] (نویسنده)
    |-
    | زبان =عربی
    |زبان  
    | کد کنگره =‏BP‎‏ ‎‏247‎‏/‎‏3‎‏ ‎‏/‎‏ر‎‏2‎‏ذ‎‏4‎‏ ‎‏1373
    |data-type='language'|عربی
    | موضوع =
    |-
    اخلاق اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14
    |کد کنگره  
    | ناشر =
    |data-type='congeressCode' style='direction:ltr'|‏BP‎‏ ‎‏247‎‏/‎‏3‎‏ ‎‏/‎‏ر‎‏2‎‏ذ‎‏4‎‏ ‎‏1373
    الشريف الرضي
    |-
    | مکان نشر =قم - ایران
    |موضوع  
    | سال نشر = 1373 ش یا 1414 ق  
    |data-type='subject'|اخلاق اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14
    |-
    |ناشر  
    |data-type='publisher'|الشريف الرضي
    |-
    |مکان نشر  
    |data-type='publishPlace'|قم - ایران
    |-
    |سال نشر  
    |data-type='publishYear'| 1373 هـ.ش یا 1414 هـ.ق  
    |-class='articleCode'
    |کد اتوماسیون
    |data-type='automationCode'|AUTOMATIONCODE17912AUTOMATIONCODE
    |}
    </div>


    | کد اتوماسیون =AUTOMATIONCODE17912AUTOMATIONCODE
    | چاپ =1
    | تعداد جلد =1
    | کتابخانۀ دیجیتال نور =17912
    | کتابخوان همراه نور =17912
    | کد پدیدآور =
    | پس از =
    | پیش از =
    }}


    == معرفى اجمالى ==
    {{کاربردهای دیگر|الذریعة (ابهام‌زدایی)}}
    '''[[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]] الى مكارم الشريعة'''، اثر ابوالقاسم، حسين بن محمد بن مفضل، معروف به [[راغب اصفهانی، حسین بن محمد|راغب اصفهانى]] (520ق) است كه به بررسى مباحث مربوط به علم اخلاق و احوال نفس آدمى پرداخته است.
    '''الذريعة إلی مكارم الشريعة'''، اثر ابوالقاسم، حسین بن محمد بن مفضل، معروف به [[راغب اصفهانی، حسین بن محمد|راغب اصفهانى]] (520ق) است كه به بررسى مباحث مربوط به علم اخلاق و احوال نفس آدمى پرداخته است.


    [[غزالی، محمد بن محمد|امام محمد غزالى]] آن را پيوسته همراه خود مى‌داشته و آن را تحسين مى‌كرده است. حتى برخى بزرگان شيعى متأخر، مانند مرحوم خوانسارى، صاحب «روضات الجنات»، پس از مقايسه «الذريعة» راغب با «اخلاق ناصرى» [[نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد|خواجه نصير الدين طوسى]]، نگاشته [[راغب اصفهانی، حسین بن محمد|راغب اصفهانى]] را از نگاشته خواجه نصير برتر دانسته‌اند.
    [[غزالی، محمد بن محمد|امام محمد غزالى]] آن را پيوسته همراه خود مى‌داشته و آن را تحسين مى‌كرده است. حتى برخى بزرگان شيعى متأخر، مانند مرحوم خوانسارى، صاحب «روضات الجنات»، پس از مقايسه «الذريعة» راغب با «[[اخلاق ناصری]]» [[نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد|خواجه نصير‌الدين طوسى]]، نگاشته [[راغب اصفهانی، حسین بن محمد|راغب اصفهانى]] را از نگاشته خواجه نصير برتر دانسته‌اند.
     
    راغب هدف خود از نگارش اين كتاب را مباحثى اعلام مى‌كند كه با توجه بدانها، مى‌توان در طهارت و پاكيزگى نفس كوشيد.
     
    == ساختار ==


    راغب هدف خود از نگارش اين كتاب را مباحثى اعلام مى‌كند كه با توجه بدانها، مى‌توان در طهارت و پاکيزگى نفس كوشيد.


    ==ساختار==
    راغب، كتاب «الذريعة» را در هفت فصل تنظيم نموده و هر فصل را بر ابواب چندى مشتمل ساخته است. اما فصول هفت‌گانه اين اثر به ترتيب عبارتند از:
    راغب، كتاب «الذريعة» را در هفت فصل تنظيم نموده و هر فصل را بر ابواب چندى مشتمل ساخته است. اما فصول هفت‌گانه اين اثر به ترتيب عبارتند از:


    1. در احوال انسان و قوايش و فضيلتش، مشتمل بر 35 باب؛
    # در احوال انسان و قوايش و فضيلتش، مشتمل بر 35 باب؛
     
    # در عقل و علم و نطق و آنچه بدان تعلق دارد و آنچه با آن در تضاد است، مشتمل بر 44 باب؛
    2. در عقل و علم و نطق و آنچه بدان تعلق دارد و آنچه با آن در تضاد است، مشتمل بر 44 باب؛
    # در آنچه به قوه شهويه تعلق دارد، مشتمل بر 15 باب؛
     
    # در آنچه به قوه غضبى متعلق است، مشتمل بر دوازده باب؛
    3. در آنچه به قوه شهويه تعلق دارد، مشتمل بر 15 باب؛
    # در عدالت و ظلم و محبت و بغض، مشتمل بر 13 باب؛
    # در آنچه به صناعت‌ها و مكاسب و جود و بخل تعلق دارد، مشتمل بر 22 باب؛
    # در ذكر افعال و انواع افعال، مشتمل بر 6 باب.


    4. در آنچه به قوه غضبى متعلق است، مشتمل بر دوازده باب؛
    روش راغب در بيان مباحث خود آن است كه در بيشتر ابواب و فصول در تشريح احوال نفس آدمى، از آيات قرآن كريم و احاديث نبوى و ائمه شيعى و روايات منقول از آنها بهره گرفته و در برخى از ابواب، به اشعار و ضرب‌المثل‌ها و تشبيهات مناسب نيز اشارات متعددى كرده است. در مقدمه، وى اشاره به آياتى دارد كه خداوند رحمان ضمن آنها، حد اعلاى آدمى را به‌مثابه اشرف موجودات عالم معين فرموده است.<ref>بقره، 30؛ اعراف، 129؛ انعام، 165</ref>


    5. در عدالت و ظلم و محبت و بغض، مشتمل بر 13 باب؛
    ==گزارش محتوا==
    نكته قابل توجه در اين مقدمه و در ابواب مختلف كتاب، استناد راغب به سخنان حضرت على و حضرت امام حسین(ع) و از جمله سخن على(ع) در حكمت 137 «نهج‌البلاغة»، خطاب به كميل بن زياد است؛ آنجا كه مى‌فرمايد: «مات خزان الاموال و هم الاحياء و العلماء باقون ما بقى الدهر اعيانهم مفقودة و آثارهم في القلوب موجودة»؛ «اى كميل، گردآورندگان مال، در عين زندگى، مرده‌اند، لكن دانشمندان تا دنيا دنياست زنده‌اند، پيكرهایشان خاک و ناپيدا و لكن آثار ايشان در دل‌ها پابرجاست». راغب به شكلى وسيع از اشعار بسيارى از شعراى شيعى نيز بهره جسته است، از جمله از اشعار [[شریف الرضی، محمد بن حسین|شريف رضى]].


    6. در آنچه به صناعت‌ها و مكاسب و جود و بخل تعلق دارد، مشتمل بر 22 باب؛
    همچنين در موارد متعددى، احاديث روايت‌شده در كتاب اصول [[الکافی|كافى]] از رسول خدا(ص) را نقل كرده است و اين مطلب بر توجه او به آموزه‌هاى شيعى دلالت مى‌كند. راغب در مباحث اين كتاب از شيوه‌اى منطقى و روشن پيروى كرده است. او آدمى را موجودى ميان بهایم و ملائك برشمرده است، چرا كه شهوات جسمانى آدمى مانند خوردن و نوشيدن و جماع، به بهایم مى‌ماند و قواى روحانى‌اش به ملائك.
     
    7. در ذكر افعال و انواع افعال، مشتمل بر 6 باب.
     
    روش راغب در بيان مباحث خود آن است كه در بيشتر ابواب و فصول در تشريح احوال نفس آدمى، از آيات قرآن كريم و احاديث نبوى و ائمه شيعى و روايات منقول از آنها بهره گرفته و در برخى از ابواب، به اشعار و ضرب‌المثل‌ها و تشبيهات مناسب نيز اشارات متعددى كرده است. در مقدمه، وى اشاره به آياتى دارد كه خداوند رحمان ضمن آنها، حد اعلاى آدمى را به‌مثابه اشرف موجودات عالم معين فرموده است <ref>بقره، 30؛ اعراف، 129؛ انعام، 165</ref>.
     
    == گزارش محتوا ==
     
     
    نكته قابل توجه در اين مقدمه و در ابواب مختلف كتاب، استناد راغب به سخنان حضرت على و حضرت امام حسين(ع) و از جمله سخن على(ع) در حكمت 137 «نهج البلاغة»، خطاب به كميل بن زياد است؛ آنجا كه مى‌فرمايد: «مات خزان الاموال و هم الاحياء و العلماء باقون ما بقى الدهر اعيانهم مفقودة و آثارهم فى القلوب موجودة»؛ «اى كميل، گردآورندگان مال، در عين زندگى، مرده‌اند، لكن دانشمندان تا دنيا دنياست زنده‌اند، پيكرهايشان خاك و ناپيدا و لكن آثار ايشان در دل‌ها پابرجاست». راغب به شكلى وسيع از اشعار بسيارى از شعراى شيعى نيز بهره جسته است، از جمله از اشعار شريف رضى.
     
    همچنين در موارد متعددى، احاديث روايت‌شده در كتاب اصول [[الکافی|كافى]] از رسول خدا(ص) را نقل كرده است و اين مطلب بر توجه او به آموزه‌هاى شيعى دلالت مى‌كند. راغب در مباحث اين كتاب از شيوه‌اى منطقى و روشن پيروى كرده است. او آدمى را موجودى ميان بهايم و ملائك برشمرده است، چرا كه شهوات جسمانى آدمى مانند خوردن و نوشيدن و جماع، به بهايم مى‌ماند و قواى روحانى‌اش به ملائك.


    در «الذريعة» وقتى از «جهل» بحث مى‌شود، بلافاصله از مصاديق آن سخن به ميان مى‌آيد. وى بحث را از پايين‌ترين درجه جهل آغاز كرده و به بالاترين نقطه كه جهل صرف است رسانده است. او جهل را داراى چهار مرتبه دانسته است:
    در «الذريعة» وقتى از «جهل» بحث مى‌شود، بلافاصله از مصاديق آن سخن به ميان مى‌آيد. وى بحث را از پايين‌ترين درجه جهل آغاز كرده و به بالاترين نقطه كه جهل صرف است رسانده است. او جهل را داراى چهار مرتبه دانسته است:


    1. جهلى كه در آن، انسان، درست را از نادرست تشخيص ندهد؛
    # جهلى كه در آن، انسان، درست را از نادرست تشخيص ندهد؛
    # آنكه شخص به فاسد بودن رأى و كارش اعتقاد دارد، اما ترتيب اثر نداده و براى اصلاح آن قدمى برنمى‌دارد؛
    # آنكه به امر فاسدى معتقد است، ولى به خاطر سوء سريره و از روى بى‌عقلى و نسنجيدن سطح و عمق كار، بى‌گدار عملى را انجام مى‌دهد؛
    # فساد كارى را مى‌داند، عمق فساد را نيز مى‌شناسد، اما به خاطر تن دادن به دنيا و حب آن، اعم از رياست‌طلبى و غيره ذلت نفسانى را مى‌پذيرد، سپس با توجيهات ظاهراً منطقى، فساد خود را توجيه مى‌كند. اين سخن «الذريعة» با مبحث جهل در «مفردات» اختلاف مصداقى دارد. جهل در كتاب «مفردات»، بر اساس گفته خداوند تعالى در قرآن تنظيم شده، ليكن در «الذريعة» بر اساس اسلوب كلامى تبيين گرديده است؛ بنابراین، مصاديق جهل در «مفردات» راغب با آنچه در كتاب «الذريعة» از آن بحث شده است قطعاً تفاوت دارد، ليكن روشى كه مؤلف در دو كتاب با دو موضوع و دو هدف مختلف به كار برده است، يك‌سان مى‌باشد.


    2. آنكه شخص به فاسد بودن رأى و كارش اعتقاد دارد، اما ترتيب اثر نداده و براى اصلاح آن قدمى برنمى‌دارد؛
    نكته مهم اينكه ما در اين كتاب در ظاهر اخلاق مى‌بينيم و در باطن زبان‌شناسى. در بين نكات اخلاقى يك چيزهایى است كه مردم هنوز نمى‌دانند؛ مثلاًمردم نمى‌دانند حليم كيست، چه كسانى به اين درجه بزرگ مى‌رسند. تعريف دقيقى راجع به چنين افرادى در اين مسئله نشده است، اما بيان شيرين و آوردن روايات و اشعار عربى و امثال عربى به‌قدرى اين مسئله را جا انداخته است كه به نظر مى‌رسد اگر يك عالم بخواهد مسئله حلم را تعريف كند بايد ابتدا اين كتاب را بخواند. روش كتاب در باب وقار، صبر و... نيز همين گونه است.


    3. آنكه به امر فاسدى معتقد است، ولى به خاطر سوء سريره و از روى بى‌عقلى و نسنجيدن سطح و عمق كار، بى‌گدار عملى را انجام مى‌دهد؛
    به نظر راغب، طهارت نفس، شرط اصلى در خليفة اللهى آدمى و نقطه كمال عبادات اوست و بدون طهارت نفس، آدمى فاقد صفت خليفة اللهى است. راغب با استناد به سخن رسول خدا(ص)، «عقل» را نخستين جوهرى كه خداوند رحمان به آدمى عنايت فرموده، دانسته است و آنگاه با ذكر بيتى از ديوان منسوب به اميرمؤمنان، على(ع)، از اقسام دوگانه عقل سخن به ميان آورده و منازل عقل را برشمرده، از جلالت عقل و شرف علم سخن گفته است. از ديگر مباحث اين كتاب، بحث از وجوب بعثت انبياء، بحث از ايمان و اسلام و تقوى و بر، انواع جهل و بيان كليه اختلافات موجود ميان مردم در اديان و مذاهب مى‌باشد.
     
    4. فساد كارى را مى‌داند، عمق فساد را نيز مى‌شناسد، اما به خاطر تن دادن به دنيا و حب آن، اعم از رياست‌طلبى و غيره ذلت نفسانى را مى‌پذيرد، سپس با توجيهات ظاهراً منطقى، فساد خود را توجيه مى‌كند. اين سخن «الذريعة» با مبحث جهل در «مفردات» اختلاف مصداقى دارد. جهل در كتاب «مفردات»، بر اساس گفته خداوند تعالى در قرآن تنظيم شده، ليكن در «الذريعة» بر اساس اسلوب كلامى تبيين گرديده است؛ بنابراين، مصاديق جهل در «مفردات» راغب با آنچه در كتاب «الذريعة» از آن بحث شده است قطعاً تفاوت دارد، ليكن روشى كه مؤلف در دو كتاب با دو موضوع و دو هدف مختلف به كار برده است، يك‌سان مى‌باشد.
     
    نكته مهم اينكه ما در اين كتاب در ظاهر اخلاق مى‌بينيم و در باطن زبان‌شناسى. در بين نكات اخلاقى يك چيزهايى است كه مردم هنوز نمى‌دانند؛ مثلا مردم نمى‌دانند حليم كيست، چه كسانى به اين درجه بزرگ مى‌رسند. تعريف دقيقى راجع به چنين افرادى در اين مسئله نشده است، اما بيان شيرين و آوردن روايات و اشعار عربى و امثال عربى به‌قدرى اين مسئله را جا انداخته است كه به نظر مى‌رسد اگر يك عالم بخواهد مسئله حلم را تعريف كند بايد ابتدا اين كتاب را بخواند. روش كتاب در باب وقار، صبر و... نيز همين گونه است.
     
    به نظر راغب، طهارت نفس، شرط اصلى در خليفة اللهى آدمى و نقطه كمال عبادات اوست و بدون طهارت نفس، آدمى فاقد صفت خليفة اللهى است. راغب با استناد به سخن رسول خدا(ص)، «عقل» را نخستين جوهرى كه خداوند رحمان به آدمى عنايت فرموده، دانسته است و آنگاه با ذكر بيتى از ديوان منسوب به امير مؤمنان، على(ع)، از اقسام دوگانه عقل سخن به ميان آورده و منازل عقل را برشمرده، از جلالت عقل و شرف علم سخن گفته است. از ديگر مباحث اين كتاب، بحث از وجوب بعثت انبياء، بحث از ايمان و اسلام و تقوى و بر، انواع جهل و بيان كليه اختلافات موجود ميان مردم در اديان و مذاهب مى‌باشد.


    در مورد اخير، راغب كليه اختلافات ميان پيروان اديان و مذاهب را در اين چهار مرتبه حصر كرده است:
    در مورد اخير، راغب كليه اختلافات ميان پيروان اديان و مذاهب را در اين چهار مرتبه حصر كرده است:


    1. اختلاف بين اديان نبوى و خارجى، مانند ثنويه و دهريه در مسائلى همچون توحيد، حدوث عالم و سازنده متعادل آن؛
    # اختلاف بين اديان نبوى و خارجى، مانند ثنويه و دهريه در مسائلى همچون توحيد، حدوث عالم و سازنده متعادل آن؛
     
    # اختلاف ميان اهل اديان نبوى، با توجه به پيامبرانشان، مانند اختلاف مسلمانان و يهود و نصارى؛
    2. اختلاف ميان اهل اديان نبوى، با توجه به پيامبرانشان، مانند اختلاف مسلمانان و يهود و نصارى؛
    # اختلاف ميان پيروان يك دين در اصول آن، مانند اختلاف قدريه و مجسمیه؛
     
    # اختلاف ميان پيروان يك دين در مسائل فرعى، مانند اختلاف شافعيان و حنفيان.
    3. اختلاف ميان پيروان يك دين در اصول آن، مانند اختلاف قدريه و مجسميه؛
     
    4. اختلاف ميان پيروان يك دين در مسائل فرعى، مانند اختلاف شافعيان و حنفيان.


    از ديگر مباحث جالب توجه راغب، حصر انواع معلومات و تلاش در راه طبقه‌بندى علوم است. از نظر راغب، علوم بر سه قسمند:
    از ديگر مباحث جالب توجه راغب، حصر انواع معلومات و تلاش در راه طبقه‌بندى علوم است. از نظر راغب، علوم بر سه قسمند:


    1. علوم متعلق به لفظ؛
    # علوم متعلق به لفظ؛
     
    # علوم متعلق به لفظ و معنى؛
    2. علوم متعلق به لفظ و معنى؛
    # علوم متعلق به معنى، دون لفظ.
     
    3. علوم متعلق به معنى، دون لفظ.


    به نظر راغب گاهى علوم عملى، سنن و سياسات ناميده مى‌شوند و گاهى هم شريعت خوانده شده و زمانى هم احكام شرع و مكارم آنها را شامل مى‌گردند.
    به نظر راغب گاهى علوم عملى، سنن و سياسات ناميده مى‌شوند و گاهى هم شريعت خوانده شده و زمانى هم احكام شرع و مكارم آنها را شامل مى‌گردند.


    فصل سوم، درتوصيف چيزهايى كه به قوه شهويه تعلق دارند، همچون حياء، وفاء، مشاوره، كتمان سر، تواضع و كبر، فخر، عجب، عفت، قناعت و زهد بحث كرده است؛ همچنان كه در فصل چهارم با بحث از مفاهيم صبر و مدح، شجاعت، فزع و جزع، سرور و فرح، عذر و توبه، حلم و عفو، غبطه و منافسه و حسد، از متعلقات قوه غضبيه سخن گفته است.
    فصل سوم، درتوصيف چيزهایى كه به قوه شهويه تعلق دارند، همچون حياء، وفاء، مشاوره، كتمان سر، تواضع و كبر، فخر، عجب، عفت، قناعت و زهد بحث كرده است؛ همچنان كه در فصل چهارم با بحث از مفاهيم صبر و مدح، شجاعت، فزع و جزع، سرور و فرح، عذر و توبه، حلم و عفو، غبطه و منافسه و حسد، از متعلقات قوه غضبيه سخن گفته است.


    در فصل پنجم هم، در باب انواع عدالت و محبت، ظلم و غيره بحث شده است. نكته قابل توجه ديگر، تلاش راغب در تقسيم دوتايى بسيارى از اين مفاهيم است؛ چنان‌كه محبت را بر دو قسم طبيعى-مشترك در انسان و حيوان - و اختيارى-مختص انسان - مى‌داند.
    در فصل پنجم هم، در باب انواع عدالت و محبت، ظلم و غيره بحث شده است. نكته قابل توجه ديگر، تلاش راغب در تقسيم دوتايى بسيارى از اين مفاهيم است؛ چنان‌كه محبت را بر دو قسم طبيعى-مشترك در انسان و حيوان - و اختيارى-مختص انسان - مى‌داند.


    در فصل هفتم، صناعات را به دو قسم علمى و عملى تقسيم كرده است. مؤلف، نگاشته خود را با خاتمه‌اى در چرايى و چگونگى به كار گرفتن آموزه‌هاى اين اثر و با سلام و درود بر رسول خدا(ص) و آل او و اصحابش به پايان رسانيده است.
    در فصل هفتم، صناعات را به دو قسم علمى و عملى تقسيم كرده است. مؤلف، نگاشته خود را با خاتمه‌اى در چرايى و چگونگى به كار گرفتن آموزه‌هاى اين اثر و با سلام و درود بر رسول خدا(ص) و آل او و اصحابش به پایان رسانيده است.


    == وضعيت كتاب ==
    == وضعيت كتاب ==
     
    اين كتاب به فرمان شاه شجاع، پادشاه آل مظفر از فارس، به فارسی شيوايى ترجمه شده و آن را «الكنوز الوديعة من رموز الشريعة» نام نهاده‌اند، ولى مترجم از نام خود ياد نكرده و تنها پدر خود را شمس‌الدين حسن ظافر ناميده است.
     
    اين كتاب به فرمان شاه شجاع، پادشاه آل مظفر از فارس، به فارسى شيوايى ترجمه شده و آن را «الكنوز الوديعة من رموز الشريعة» نام نهاده‌اند، ولى مترجم از نام خود ياد نكرده و تنها پدر خود را شمس الدين حسن ظافر ناميده است.


    اين ترجمه تاكنون تصحيح و چاپ نشده است، اما دو نسخه از آن به‌صورت خطى در كتابخانه‌هاى مجلس و دانشگاه تهران موجود است.
    اين ترجمه تاكنون تصحيح و چاپ نشده است، اما دو نسخه از آن به‌صورت خطى در كتابخانه‌هاى مجلس و دانشگاه تهران موجود است.


    متن عربى «[[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]] الى مكارم الشريعة» تاكنون با تصحيح‌هايى متعدد منتشر شده است كه بهترين و كامل‌ترين چاپ آن با تصحيح دكتر سيد على ميرلوحى توسط دانشگاه اصفهان در سال 1375ش منتشر شده و مصحح بر آن حواشى سودمندى افزوده است.
    متن عربى «[[الذريعة إلی تصانيف الشيعة|الذريعة]] الى مكارم الشريعة» تاكنون با تصحيح‌هایى متعدد منتشر شده است كه بهترين و كامل‌ترين چاپ آن با تصحيح دكتر سيد‌ ‎على ميرلوحى توسط دانشگاه اصفهان در سال 1375ش منتشر شده و مصحح بر آن حواشى سودمندى افزوده است.


    در پايان كتاب، فهرست مطالب و فهرست آيات قرآن كريم، فهرست حديث شريف و فهرست آثار منسوب به قائلين آنها، ذكر شده است.
    در پایان كتاب، فهرست مطالب و فهرست آيات قرآن كريم، فهرست حديث شريف و فهرست آثار منسوب به قائلين آنها، ذكر شده است.


    ==پانويس ==
    ==پانويس ==
    <references />
    <references/>
    == منابع مقاله ==
    ==منابع مقاله==
     
    1. متن و مقدمه كتاب؛


    2. دائرةالمعارف تشيع، جلد هشتم، زير نظر احمد صدر حاج سيد جوادى، بهاء الدين خرمشاهى، كامران فانى، ناشر نشر شهيد سعيد محبى، چاپ اول، 1379ش، ص 24 - 25.
    # متن و مقدمه كتاب؛
    # دائرةالمعارف تشيع، جلد هشتم، زير نظر احمد صدر حاج سيد‌ ‎جوادى، [[خرمشاهی، بهاءالدین|بهاء‌الدين خرمشاهى]]، كامران فانى، ناشر نشر شهيد سعيد محبى، چاپ اول، 1379ش، ص24 - 25.




    == پیوندها ==
    ==وابسته‌ها==
    {{وابسته‌ها}}
    [[کرانه سعادت؛ بحثی مبسوط در ارکان اخلاق اسلامی]]


    [[رده:کتاب‌شناسی]]
    [[رده:کتاب‌شناسی]]

    نسخهٔ کنونی تا ‏۲۷ اوت ۲۰۲۴، ساعت ۱۳:۲۵

    الذریعة إلی مكارم الشریعة
    الذريعة إلی مكارم الشريعة
    پدیدآورانعجمی، ابوالیزید (محقق) راغب اصفهانی، حسین بن محمد (نویسنده)
    عنوان‌های دیگرکتاب الذریعة إلی مكارم الشریعة
    ناشرالشريف الرضي
    مکان نشرقم - ایران
    سال نشر1373 ش یا 1414 ق
    چاپ1
    موضوعاخلاق اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14
    زبانعربی
    تعداد جلد1
    کد کنگره
    ‏BP‎‏ ‎‏247‎‏/‎‏3‎‏ ‎‏/‎‏ر‎‏2‎‏ذ‎‏4‎‏ ‎‏1373
    نورلایبمطالعه و دانلود pdf
    برای دیگر کاربردها، الذریعة (ابهام‌زدایی) را ببینید.

    الذريعة إلی مكارم الشريعة، اثر ابوالقاسم، حسین بن محمد بن مفضل، معروف به راغب اصفهانى (520ق) است كه به بررسى مباحث مربوط به علم اخلاق و احوال نفس آدمى پرداخته است.

    امام محمد غزالى آن را پيوسته همراه خود مى‌داشته و آن را تحسين مى‌كرده است. حتى برخى بزرگان شيعى متأخر، مانند مرحوم خوانسارى، صاحب «روضات الجنات»، پس از مقايسه «الذريعة» راغب با «اخلاق ناصری» خواجه نصير‌الدين طوسى، نگاشته راغب اصفهانى را از نگاشته خواجه نصير برتر دانسته‌اند.

    راغب هدف خود از نگارش اين كتاب را مباحثى اعلام مى‌كند كه با توجه بدانها، مى‌توان در طهارت و پاکيزگى نفس كوشيد.

    ساختار

    راغب، كتاب «الذريعة» را در هفت فصل تنظيم نموده و هر فصل را بر ابواب چندى مشتمل ساخته است. اما فصول هفت‌گانه اين اثر به ترتيب عبارتند از:

    1. در احوال انسان و قوايش و فضيلتش، مشتمل بر 35 باب؛
    2. در عقل و علم و نطق و آنچه بدان تعلق دارد و آنچه با آن در تضاد است، مشتمل بر 44 باب؛
    3. در آنچه به قوه شهويه تعلق دارد، مشتمل بر 15 باب؛
    4. در آنچه به قوه غضبى متعلق است، مشتمل بر دوازده باب؛
    5. در عدالت و ظلم و محبت و بغض، مشتمل بر 13 باب؛
    6. در آنچه به صناعت‌ها و مكاسب و جود و بخل تعلق دارد، مشتمل بر 22 باب؛
    7. در ذكر افعال و انواع افعال، مشتمل بر 6 باب.

    روش راغب در بيان مباحث خود آن است كه در بيشتر ابواب و فصول در تشريح احوال نفس آدمى، از آيات قرآن كريم و احاديث نبوى و ائمه شيعى و روايات منقول از آنها بهره گرفته و در برخى از ابواب، به اشعار و ضرب‌المثل‌ها و تشبيهات مناسب نيز اشارات متعددى كرده است. در مقدمه، وى اشاره به آياتى دارد كه خداوند رحمان ضمن آنها، حد اعلاى آدمى را به‌مثابه اشرف موجودات عالم معين فرموده است.[۱]

    گزارش محتوا

    نكته قابل توجه در اين مقدمه و در ابواب مختلف كتاب، استناد راغب به سخنان حضرت على و حضرت امام حسین(ع) و از جمله سخن على(ع) در حكمت 137 «نهج‌البلاغة»، خطاب به كميل بن زياد است؛ آنجا كه مى‌فرمايد: «مات خزان الاموال و هم الاحياء و العلماء باقون ما بقى الدهر اعيانهم مفقودة و آثارهم في القلوب موجودة»؛ «اى كميل، گردآورندگان مال، در عين زندگى، مرده‌اند، لكن دانشمندان تا دنيا دنياست زنده‌اند، پيكرهایشان خاک و ناپيدا و لكن آثار ايشان در دل‌ها پابرجاست». راغب به شكلى وسيع از اشعار بسيارى از شعراى شيعى نيز بهره جسته است، از جمله از اشعار شريف رضى.

    همچنين در موارد متعددى، احاديث روايت‌شده در كتاب اصول كافى از رسول خدا(ص) را نقل كرده است و اين مطلب بر توجه او به آموزه‌هاى شيعى دلالت مى‌كند. راغب در مباحث اين كتاب از شيوه‌اى منطقى و روشن پيروى كرده است. او آدمى را موجودى ميان بهایم و ملائك برشمرده است، چرا كه شهوات جسمانى آدمى مانند خوردن و نوشيدن و جماع، به بهایم مى‌ماند و قواى روحانى‌اش به ملائك.

    در «الذريعة» وقتى از «جهل» بحث مى‌شود، بلافاصله از مصاديق آن سخن به ميان مى‌آيد. وى بحث را از پايين‌ترين درجه جهل آغاز كرده و به بالاترين نقطه كه جهل صرف است رسانده است. او جهل را داراى چهار مرتبه دانسته است:

    1. جهلى كه در آن، انسان، درست را از نادرست تشخيص ندهد؛
    2. آنكه شخص به فاسد بودن رأى و كارش اعتقاد دارد، اما ترتيب اثر نداده و براى اصلاح آن قدمى برنمى‌دارد؛
    3. آنكه به امر فاسدى معتقد است، ولى به خاطر سوء سريره و از روى بى‌عقلى و نسنجيدن سطح و عمق كار، بى‌گدار عملى را انجام مى‌دهد؛
    4. فساد كارى را مى‌داند، عمق فساد را نيز مى‌شناسد، اما به خاطر تن دادن به دنيا و حب آن، اعم از رياست‌طلبى و غيره ذلت نفسانى را مى‌پذيرد، سپس با توجيهات ظاهراً منطقى، فساد خود را توجيه مى‌كند. اين سخن «الذريعة» با مبحث جهل در «مفردات» اختلاف مصداقى دارد. جهل در كتاب «مفردات»، بر اساس گفته خداوند تعالى در قرآن تنظيم شده، ليكن در «الذريعة» بر اساس اسلوب كلامى تبيين گرديده است؛ بنابراین، مصاديق جهل در «مفردات» راغب با آنچه در كتاب «الذريعة» از آن بحث شده است قطعاً تفاوت دارد، ليكن روشى كه مؤلف در دو كتاب با دو موضوع و دو هدف مختلف به كار برده است، يك‌سان مى‌باشد.

    نكته مهم اينكه ما در اين كتاب در ظاهر اخلاق مى‌بينيم و در باطن زبان‌شناسى. در بين نكات اخلاقى يك چيزهایى است كه مردم هنوز نمى‌دانند؛ مثلاًمردم نمى‌دانند حليم كيست، چه كسانى به اين درجه بزرگ مى‌رسند. تعريف دقيقى راجع به چنين افرادى در اين مسئله نشده است، اما بيان شيرين و آوردن روايات و اشعار عربى و امثال عربى به‌قدرى اين مسئله را جا انداخته است كه به نظر مى‌رسد اگر يك عالم بخواهد مسئله حلم را تعريف كند بايد ابتدا اين كتاب را بخواند. روش كتاب در باب وقار، صبر و... نيز همين گونه است.

    به نظر راغب، طهارت نفس، شرط اصلى در خليفة اللهى آدمى و نقطه كمال عبادات اوست و بدون طهارت نفس، آدمى فاقد صفت خليفة اللهى است. راغب با استناد به سخن رسول خدا(ص)، «عقل» را نخستين جوهرى كه خداوند رحمان به آدمى عنايت فرموده، دانسته است و آنگاه با ذكر بيتى از ديوان منسوب به اميرمؤمنان، على(ع)، از اقسام دوگانه عقل سخن به ميان آورده و منازل عقل را برشمرده، از جلالت عقل و شرف علم سخن گفته است. از ديگر مباحث اين كتاب، بحث از وجوب بعثت انبياء، بحث از ايمان و اسلام و تقوى و بر، انواع جهل و بيان كليه اختلافات موجود ميان مردم در اديان و مذاهب مى‌باشد.

    در مورد اخير، راغب كليه اختلافات ميان پيروان اديان و مذاهب را در اين چهار مرتبه حصر كرده است:

    1. اختلاف بين اديان نبوى و خارجى، مانند ثنويه و دهريه در مسائلى همچون توحيد، حدوث عالم و سازنده متعادل آن؛
    2. اختلاف ميان اهل اديان نبوى، با توجه به پيامبرانشان، مانند اختلاف مسلمانان و يهود و نصارى؛
    3. اختلاف ميان پيروان يك دين در اصول آن، مانند اختلاف قدريه و مجسمیه؛
    4. اختلاف ميان پيروان يك دين در مسائل فرعى، مانند اختلاف شافعيان و حنفيان.

    از ديگر مباحث جالب توجه راغب، حصر انواع معلومات و تلاش در راه طبقه‌بندى علوم است. از نظر راغب، علوم بر سه قسمند:

    1. علوم متعلق به لفظ؛
    2. علوم متعلق به لفظ و معنى؛
    3. علوم متعلق به معنى، دون لفظ.

    به نظر راغب گاهى علوم عملى، سنن و سياسات ناميده مى‌شوند و گاهى هم شريعت خوانده شده و زمانى هم احكام شرع و مكارم آنها را شامل مى‌گردند.

    فصل سوم، درتوصيف چيزهایى كه به قوه شهويه تعلق دارند، همچون حياء، وفاء، مشاوره، كتمان سر، تواضع و كبر، فخر، عجب، عفت، قناعت و زهد بحث كرده است؛ همچنان كه در فصل چهارم با بحث از مفاهيم صبر و مدح، شجاعت، فزع و جزع، سرور و فرح، عذر و توبه، حلم و عفو، غبطه و منافسه و حسد، از متعلقات قوه غضبيه سخن گفته است.

    در فصل پنجم هم، در باب انواع عدالت و محبت، ظلم و غيره بحث شده است. نكته قابل توجه ديگر، تلاش راغب در تقسيم دوتايى بسيارى از اين مفاهيم است؛ چنان‌كه محبت را بر دو قسم طبيعى-مشترك در انسان و حيوان - و اختيارى-مختص انسان - مى‌داند.

    در فصل هفتم، صناعات را به دو قسم علمى و عملى تقسيم كرده است. مؤلف، نگاشته خود را با خاتمه‌اى در چرايى و چگونگى به كار گرفتن آموزه‌هاى اين اثر و با سلام و درود بر رسول خدا(ص) و آل او و اصحابش به پایان رسانيده است.

    وضعيت كتاب

    اين كتاب به فرمان شاه شجاع، پادشاه آل مظفر از فارس، به فارسی شيوايى ترجمه شده و آن را «الكنوز الوديعة من رموز الشريعة» نام نهاده‌اند، ولى مترجم از نام خود ياد نكرده و تنها پدر خود را شمس‌الدين حسن ظافر ناميده است.

    اين ترجمه تاكنون تصحيح و چاپ نشده است، اما دو نسخه از آن به‌صورت خطى در كتابخانه‌هاى مجلس و دانشگاه تهران موجود است.

    متن عربى «الذريعة الى مكارم الشريعة» تاكنون با تصحيح‌هایى متعدد منتشر شده است كه بهترين و كامل‌ترين چاپ آن با تصحيح دكتر سيد‌ ‎على ميرلوحى توسط دانشگاه اصفهان در سال 1375ش منتشر شده و مصحح بر آن حواشى سودمندى افزوده است.

    در پایان كتاب، فهرست مطالب و فهرست آيات قرآن كريم، فهرست حديث شريف و فهرست آثار منسوب به قائلين آنها، ذكر شده است.

    پانويس

    1. ↑ بقره، 30؛ اعراف، 129؛ انعام، 165

    منابع مقاله

    1. متن و مقدمه كتاب؛
    2. دائرةالمعارف تشيع، جلد هشتم، زير نظر احمد صدر حاج سيد‌ ‎جوادى، بهاء‌الدين خرمشاهى، كامران فانى، ناشر نشر شهيد سعيد محبى، چاپ اول، 1379ش، ص24 - 25.


    وابسته‌ها

    برگرفته از «https://fa.wikinoor.ir/w/index.php?title=الذريعة_إلی_مكارم_الشريعة&oldid=748850»