الزيادة و الإحسان في علوم القرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

'''الزيادة و الإحسان في علوم القرآن'''، نوشتۀ [[ابن‌عقيله، محمد بن أحمد|محمد بن أحمد (ابن عقیله)]](وفات ۱۱۵۰ق) است. این کتاب ده‌جلدی به‌عنوان یک دائرةالمعارف جامع در علوم قرآن شناخته می‌شود که ۱۵۴ نوع (باب یا بخش) را در بردارد و موضوعاتی را فراتر از آنچه در کتاب‌های پیشین مانند «البرهان» [[زرکشی]] و «الإتقان» [[جلال‌الدین سیوطی]] آمده است، پوشش می‌دهد که افزون بر جمع‌آوری مباحث پیشین، فواید لطیف و محسّناتی را که توسط قدما خلاصه شده بودند، در بردارد.

نویسنده در مقدمه بیان می‌کند که اثری جامع‌تر از کتاب [[جلال‌الدین سیوطی]] نیافتم به همین جهت برای تألیف این کتاب، از روش وی در «الإتقان» پیروی کرده، همه محتوای آن را آورده و مباحثی را که سیوطی از قلم انداخته یا به‌اختصار بیان کرده بود، اضافه و کامل کرده است و در این کار از مطالب نیکو، انواع لطیف و فایده‌های شریف بهره جسته و آ‌ن‌ها را سربسته و به‌اجمال آورده است. او می‌گوید که چنانچه می‌خواست آ‌ن‌ها را به‌تفصیل بیان کند، انواع کتابش به چهارصد نوع می‌رسید.<ref>ر.ک: مقدمه محقق، جلد اول، ص83-91</ref>‏.

‏3. ساده‌سازی و تلخیص: در برخی موارد، مطالب منقول از الإتقان را با حفظ معنا و منظور، تلخیص کرده و در قالبی مرتب‌تر ارائه داده است؛<ref>ر.ک: همان، ص62-62</ref>‏

4. بررسی و مناقشه علمی: ابن‌عقيله فقط ناقل نبوده، بلکه در بسیاری از موارد به نقد و مناقشه با آرای سیوطی پرداخته و دیدگاه‌های خود را مطرح کرده است؛<ref>ر.ک: همان، ص62-63 </ref>‏

5. تنوع منابع: منابع نویسنده بسیار متنوع بوده و شامل کتب تفسیری (مانند «جامع البيان» [[طبری]] و «الکشاف» [[زمخشری]])، حدیثی (مانند «صحیح بخاری» و «مسند احمد»)، فقهی و علوم زبان عربی می‌شود؛

7. البته ایرادی که به ابن‌عقیله گرفته‌اند، این است که او اعتماد بیش از حدی به کتاب «الإتقان» [[سیوطی]] داشته است به گونه‌ای که همۀ انواع او را در کتابش، بدون اینکه به عنوان یک محدث و مفسر به نقد آن‌ها (مگر اندکی) بپردازد و ضعفشان را آشکار نماید، گنجانده است؛

8. ابن‌عقیله گاه آرایی را که برخاسته از آثار ضعیف و اعتماد بر آن‌هاست، در کتابش (بدون اینکه به نقدشان بپردازد) آورده است؛

9. او در نوع 45 کتاب، مجموعه‌ای از خواص قرآن را با اعتماد و نقل از دو اثر دیگر به نام‌های «منافع القرآن» [[تمیمی]] و «الدر النظیم» [[یافعی]] آورده است. این خواصِ منتسب به قرآن به گونه‌ای است که جان‌ها و عقل‌های سالم آن‌ها را نمی‌پذیرد و انکار می‌کند. حتی خود [[تمیمی]] هم گفته است که این‌ها را نزد برخی از حکمای هند فراگرفته است؛

10. ایراد دیگر بر ابن عقیله، مستندنکردن اقوالی است که از کتاب «الإتقان» برگرفته و دراین‌باره به آن اعتماد نموده است؛<ref>ر.ک: همان، ص72-73</ref>

11. پدیدۀ نقل زیاد و امانت در نقل از ویژگی‌های بارز «الزیادة و الإحسان» است. ابن‌عقیله صرفاً یک ناقل نبوده، بلکه در بسیاری موارد با توجیه، ترجیح و اضافه‌کردن در نقل تصرف کرده است. البته نقدی به ابن‌عقیله می‌شود به اینکه او گاهی پهنای یک نقل قول را بسیار می‌گستراند تا جایی که نقل برخی از «انواع» را کامل درج نموده تا به ده صفحه می‌رساند و حتی یک کلمه هم از آن نوع مورد نظر سخنی دیده نشود!؛<ref>ر.ک: همان، ص48</ref>

ابن عقیله همچنین انواعی را بر الإتقان اضافه نموده است. برای نمونه در نوع نود و سوم مطالبی را که سیوطی در الإتقان ذکر نکرده بود، افزوده و به تخریج احادیث پرداخته است. <ref>ر. : همان،

دلایل ارزشمندی این اثر عبارت‌اند از: ۱. جامعیت بی‌نظیر: این کتاب با داشتن ۱۵۴ نوع، یکی از بزرگ‌ترین و جامع‌ترین موسوعه‌ها در علوم قرآن شمرده می‌شود و تعداد ابواب و حُسن تبویب آن‌ها از آثار مشهور قبلی در این زمینه فراتر رفته است.

۳. ابن‌عقیله واژه‌های دشوار را به‌خوبی معنا نموده است؛

4. خدمت به طالبان علم: این اثر با جمع‌آوری مواد علمی فراوان از منابع متعدد و اهمیت‌دادن به موضوعات گوناگون، منبعی ارزشمند و خدمتی بزرگ به کتابخانه مطالعات قرآنی برای طلاب و پژوهشگران به شمار می‌آید؛

5. ابن‌عقیله اهمیت ویژه‌ای به سیرۀ پیامبر(ص) داشته است.<ref>ر.ک: همان، ص70-72</ref>‏

6. مقایسه علمی: در بخش مطالعه و پژوهش (قسم الدراسة)، محققان موظف شدند تا آنچه ابن‌عقيله در الزيادة و الإحسان آورده، با آنچه در البرهان زرکشی یا الإتقان سیوطی و آثار دیگر در علوم قرآنی آمده است، مقایسه کنند.<ref>ر.ک: همان، ص7-10</ref>‏.

ثبات انتساب: انتساب کتاب «الزیادة و الإحسان فی علوم القرآن» به مؤلف آن، محمد بن أحمد بن سعید معروف به ابن‌عقیله مکی، قطعی است. زیرا که این انتساب از طریق شواهد متعددی مانند وجود نام کتاب و مؤلف در نسخه اولِ تمامی نسخه‌ها، اجماع مترجمان ابن‌عقیله، و تصریح خود مؤلف در مقدمه که می‌گوید: «من مسئله‌ها و فائده‌های شریفی را استخراج نمودم و آن را الزیادة و الإحسان فی علوم القرآن نامیدم»، ثابت می‌شود.<ref>ر.ک: همان، ص38</ref>

از آنچه گذشت، نکته‌های درخور توجهی که ابن‌عقیله آن‌ها را در تألیف کتابش به کار بسته است، آشکار شد. اینک، به مباحث کتابش (به‌اجمال) اشاره می‌شود:

در جلد اول، ابن‌عقیله سی و شش نوع را مطرح کرده و بحثش را از علم حقیقت قرآن آغاز نموده است. مباحث بعدی او عبارت‌اند از وحی؛ سماع پیامبر(ص)؛ چگونگی نزول وحی؛ تمایز معنای «نزول» از انزال و تنزیل؛ نخستین آیات نزول یافته؛ آیه‌های مکی و مدنی؛ جاها و زمان‌هایی که وحی نازل ‌شده است؛ اسباب نزول؛ آیات تکراری؛ آیه‌هایی که بر برخی از پیامبران نازل گشته است؛ نام و اِعراب سوره‌ها؛ شناخت اِعراب؛ شناخت حروف مقطعه؛ حروف سبعه؛ ظاهر و باطن و حد و سرآغاز هر آیه از قرآن.<ref>ر.ک: متن کتاب، جلد اول، فهرست مطالب، ص509-511</ref>‏.