التکملة علی کتاب العين: تفاوت میان نسخه‌ها

'''كتاب التكملة علی كتاب العين'''، نوشته ابوحامد احمد بن محمد خارزنجی بشتی (م 348ق)، از ادیبان خراسان است. این کتاب لغت، توسط نبأ عبدالامیر حمیداوی و حیدر کریم سویدی تحقیق شده است.

نوشتار حاضر در تکمیل معجم لغت مشهور، یعنی «كتاب العين» نوشته خلیل بن احمد فراهیدی (100-175ق)، دانشمند ادبیات عرب و بنیان‌گذار علم عروض به نگارش درآمده است. از کتاب یادشده تنها بخشی که مربوط به حرف لام تا یاء است، به دست رسیده است<ref>ر.ک: سزگین، فؤاد، ‏ج‏8، ص349</ref>؛ به همین دلیل آنچه در کتاب مورد بحث آمده، در حقیقت حاصل جمع‌آوری آن چیزی است که کتاب «المحيط» از کتاب تكملة العين نقل کرده است<ref>ر.ک: مقدمه، ص5</ref>.

نویسنده در تدوین اثر خود، از آثار ادبی متعددی که خود از آنها نام برده، بهره گرفته است. وی از آثار اصمعی نظیر «كتاب الأجناس» و کتاب «النوادر» و کتاب «الصفات» و... همچنین از آثار ابوعبیده، مانند النوادر، الخيل و دو کتاب غريب الحديث و الصفات نوشته نضر بن شمیل، به‌اضافه آثاری ادبی و لغوی از عالمانی همچون ابن سکیت، قطرب، ابوزید، فراء، ابن اعرابی، اخفش، ابن اشعث هذلی و برخی دیگر از دانشمندان ادبیات پیش از خود استفاده کرده است<ref>ر.ک: سزگین، فؤاد، ‏ج‏8، ص350</ref>.

نگارنده در مواردی ریشه کلمه را از كتاب العين گرفته و توضیحاتی جدید را راجع به آن می‌دهد که خلیل متعرض آنها نشده است. وی ریشه‌ برخی از لغات را که خلیل آنها را مهمل دانسته، مانند «عفی» و «بعك»، به کتاب افزوده است. گاهی نیز ریشه لغتی را با همان معنایی که خلیل ذکر کرده، آورده است و در ضمن آن معنای جدیدی نیز بر آن افزوده است. خارزنجی از اختلاف ریشه لغت یا معنایی که آن ریشه می‌رساند غافل نشده؛ ازاین‌رو تفاوت لهجه‌ها را مورد توجه قرار داده است، خواه سبب این تفاوت ابدال در کلمه یا ادغام در آن باشد؛ مانند کلمه «الزقر» که گویشی در «الصغر» است یا «طغر» که لهجه‌ای در «دغر» و... است. وی مفردات را به شیوه‌های مختلفی ضبط کرده است، ازجمله: ضبط عادی با حرکات، ضبط با وزن‌ مانند «مئبك» بر وزن «مفعل»، یا قیاس به معنا، مانند: «أنه یأنه»، به معنای «أنح یأنح».

در مواردی خارزنجی درباره ریشه بعضی از کلمات با خلیل بن احمد اختلاف داشته است؛ مثلاً: کلمه «العسطوس» را خلیل در باب رباعی ذکر کرده است، درحالی‌که خارزنجی آن را در شمار ثلاثی آورده است<ref>ر.ک: مقدمه، ص9-11</ref>.

اهمیت کتاب موجب شده تا بسیاری از نویسندگان اهل لغت بر کتاب یادشده اعتماد نموده و در آثارشان از آن بهره ببرند که این امر در حقیقت به‌منزله توثیق کتاب شمرده شده است. از جمله کتاب‌هایی که به‌وفور از آن نقل کرده‌ است، می‌توان به کتاب المحيط نوشته صاحب بن عباد (385ق) اشاره کرد که برخی از نویسندگان نیز از طریق المحيط، مطالب تکمله را نقل نموده‌اند<ref>ر.ک: همان، ص12</ref>. به‌جز این، ادیبانی دیگر مانند ابواحمد عسکری (م 382)، در کتاب «التصحيف» و ابوالفضل میدانی (م 518) در «مجمع الأمثال» و برخی دیگر از ادیبان در آثار خود از آن بهره برده‌اند<ref>ر.ک: سزگین، فؤاد، ‏ج‏8، ص349</ref>.

این اثر، مورد ستایش برخی از عالمان مانند سمعانی و دیگران قرار گرفته است؛ بااین‌وجود ازهری آن را به‌صورت جدی مورد نقد قرار داده است. این امر به دلیل وجود تصحیف و اشتباهات فراوان و همچنین استفاده از منابع خطی دانسته شده که به سماع نویسنده نرسیده است<ref>ر.ک: همان</ref>.

محققان پس از جمع‌آوری واژگان تكملة العين، از کتاب المحيط في اللغة و مقابله آنها با آنچه در دیگر معاجم لغوی آمده، واژگان گردآوری‌شده را در ذیل ابوابی با ترتیب حروف الفبا در کتاب آورده‌اند<ref>ر.ک: مقدمه، ص5</ref>.