التکملة علی کتاب العين

كتاب التكملة علی كتاب العين، نوشته ابوحامد احمد بن محمد خارزنجی بشتی (متوفای 348ق)، از ادیبان خراسان است. این کتاب لغت، توسط نبأ عبدالامیر حمیداوی و حیدر کریم سویدی تحقیق شده است.

التکملة علی کتاب العين
پدیدآوران	خارزنجی، احمد بن محمد (نويسنده) حمیداوی، نبأ عبدالأمیر (گردآورنده و محقق) سویدی، حیدر (گردآورنده و محقق) خلیل بن احمد (نویسنده)
عنوان‌های دیگر	التکملة علی کتاب العين: معجم لغوي تراثي ** العین. تکلمه
ناشر	مکتبة لبنان ناشرون
مکان نشر	لبنان - بیروت
سال نشر	2012م
چاپ	1
شابک	‎978-614-422-00-16
موضوع	زبان عربی - اصطلاحها و تعبیرها - زبان عربی - واژه نامه‎‌‌ها
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	9012ع4ف 6620 PJ
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

نوشتار حاضر در تکمیل معجم لغت مشهور، یعنی «كتاب العين» نوشته خلیل بن احمد فراهیدی (100-175ق)، دانشمند ادبیات عرب و بنیان‌گذار علم عروض به نگارش درآمده است. از کتاب یادشده تنها بخشی که مربوط به حرف لام تا یاء است، به دست رسیده است؛ به همین دلیل آنچه در کتاب مورد بحث آمده، در حقیقت حاصل جمع‌آوری آن چیزی است که کتاب «المحيط» از کتاب تكملة العين نقل کرده است.

نویسنده در تدوین اثر خود، از آثار ادبی متعددی که خود از آنها نام برده، بهره گرفته است. وی از آثار اصمعی نظیر «كتاب الأجناس» و کتاب «النوادر» و کتاب «الصفات» و... همچنین از آثار ابوعبیده، مانند النوادر، الخيل و دو کتاب غريب الحديث و الصفات نوشته نضر بن شمیل، به‌اضافه آثاری ادبی و لغوی از عالمانی همچون ابن سکیت، قطرب، ابوزید، فراء، ابن اعرابی، اخفش، ابن اشعث هذلی و برخی دیگر از دانشمندان ادبیات پیش از خود استفاده کرده است.

نگارنده در مواردی ریشه کلمه را از كتاب العين گرفته و توضیحاتی جدید را راجع به آن می‌دهد که خلیل متعرض آنها نشده است. وی ریشه‌ برخی از لغات را که خلیل آنها را مهمل دانسته، مانند «عفی» و «بعك»، به کتاب افزوده است. گاهی نیز ریشه لغتی را با همان معنایی که خلیل ذکر کرده، آورده است و در ضمن آن معنای جدیدی نیز بر آن افزوده است. خارزنجی از اختلاف ریشه لغت یا معنایی که آن ریشه می‌رساند غافل نشده؛ ازاین‌رو تفاوت لهجه‌ها را مورد توجه قرار داده است، خواه سبب این تفاوت ابدال در کلمه یا ادغام در آن باشد؛ مانند کلمه «الزقر» که گویشی در «الصغر» است یا «طغر» که لهجه‌ای در «دغر» و... است. وی مفردات را به شیوه‌های مختلفی ضبط کرده است، ازجمله: ضبط عادی با حرکات، ضبط با وزن‌ مانند «مئبك» بر وزن «مفعل»، یا قیاس به معنا، مانند: «أنه یأنه»، به معنای «أنح یأنح».

در مواردی خارزنجی درباره ریشه بعضی از کلمات با خلیل بن احمد اختلاف داشته است؛ مثلاً: کلمه «العسطوس» را خلیل در باب رباعی ذکر کرده است، درحالی‌که خارزنجی آن را در شمار ثلاثی آورده است.

اهمیت کتاب موجب شده تا بسیاری از نویسندگان اهل لغت بر کتاب یادشده اعتماد نموده و در آثارشان از آن بهره ببرند که این امر در حقیقت به‌منزله توثیق کتاب شمرده شده است. از جمله کتاب‌هایی که به‌وفور از آن نقل کرده‌ است، می‌توان به کتاب المحيط نوشته صاحب بن عباد (385ق) اشاره کرد که برخی از نویسندگان نیز از طریق المحيط، مطالب تکمله را نقل نموده‌اند. به‌جز این، ادیبانی دیگر مانند ابواحمد عسکری (متوفای 382)، در کتاب «التصحيف» و ابوالفضل میدانی (متوفای 518) در «مجمع الأمثال» و برخی دیگر از ادیبان در آثار خود از آن بهره برده‌اند.

این اثر، مورد ستایش برخی از عالمان مانند سمعانی و دیگران قرار گرفته است؛ بااین‌وجود ازهری آن را به‌صورت جدی مورد نقد قرار داده است. این امر به دلیل وجود تصحیف و اشتباهات فراوان و همچنین استفاده از منابع خطی دانسته شده که به سماع نویسنده نرسیده است.

محققان پس از جمع‌آوری واژگان تكملة العين، از کتاب المحيط في اللغة و مقابله آنها با آنچه در دیگر معاجم لغوی آمده، واژگان گردآوری‌شده را در ذیل ابوابی با ترتیب حروف الفبا در کتاب آورده‌اند.

ذکر آدرس واژگان مورد بحث در سایر مصادر لغت، به‌همراه ذکر توضیحاتی پیرامون برخی اشعار متن، از دیگر کارهای محققان کتاب است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. سزگین، فؤاد، «تاريخ التراث العربي»، مترجم: حجازى، محمود فهمى، قم، کتابخانه عمومى حضرت آیت‌الله‌العظمى مرعشى نجفى(ره)، 1412ق، چاپ دوم.