كتاب الأجناس من كلام العرب و ما‌ اشتبه‌ في‌ اللفظ و اختلف‌ في المعنی‌

كتاب الأجناس من كلام العرب و ما‌ اشتبه‌ في‌ اللفظ و اختلف‌ في المعنی‌
پدیدآوران	ابوعبید، قاسم بن سلام (نویسنده) عرشی، امتیاز‌علی‌خان (مصحح)
ناشر	دار الرائد العربي
مکان نشر	لبنان - بيروت
سال نشر	1403ق. = 1983م.
چاپ	چاپ يکم
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏الف 36 غ 4016 / 106/2 BP
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

كتاب الأجناس من كلام العرب و ما‌ اشتبه‌ في‌ اللفظ و اختلف‌ في‌ المعنی‌، اثر ابوعبید قاسم بن سلام نحوی هروی بغدادی (متوفی 224ق/ 838م)، رساله‌ای است مختصر درباره مشترک لفظی که با تصحیح امتیاز علی عرشی رامقوری به چاپ رسیده است.

اهمیت کتاب

در‌ زبان‌ عربی از همان دوره‌های آغازین، کتاب‌های زیادی تألیف شده‌اند که در‌ آنها‌ پدیده مشترک لفظی کاملا مورد بررسی قرار گرفته است. رویکرد برخی از این کتاب‌ها بررسی پدیده‌ مشترک‌ لفظی در قرآن کریم است. این کتاب‌ها غالبا تحت عنوان‌ «الوجوه و النظائر» تألیف‌ شده‌اند. برخی نیز این‌ پدیده‌ را در حدیث نبوی مورد‌ بررسی‌ قرار داده‌اند که اثر حاضر، تنها کتابی است که در زمینه بررسی مشترک لفظی در حدیث‌ نبوی به دست‌ ما‌ رسیده و از این لحاظ، دارای اهمیت است.

ساختار

کتاب با مقدمه مصحح آغاز گردیده و در ذکر واژگان، ترتیب خاصی رعایت نشده است.

در هر مورد، ابتدا واژه ذکر گردیده و سپس در مقابل، به معانی آن واژه و کاربرد آن، اشاره شده است.

گزارش محتوا

در مقدمه، ابتدا توضیح مختصری پیرامون کتاب ارائه گردیده و سپس به شرح حال مؤلف پرداخته شده و اطلاعاتی پیرامون نسب و ولادت، تحصیلات، تصدی منصب تدریس و قضاوت، اقامت در مکه و وفات در آن و آثار و تصنیفات وی، در اختیار خواننده قرار گرفته است.

مؤلف، اثر حاضر را به‌عنوان رساله‌ای از کتاب معروف خود، «غريب الحديث» استخراج کرده است. وی واژگانی را که از نظر صامت‌ها و مصوت‌ها شباهت دارند، اما بر معانی گوناگونی دلالت دارند (مشترک لفظی)، در این اثر خود گرد آورده است. او به‌عنوان یک زبان‌شناس به این موضوع نگریسته و نگاه ادبی و زیبایی‌شناسانه نداشته است؛ اما شیوه کارش گویای آن است که برداشت وی از این اصطلاح، مطابق با همان چیزی بوده که بعدها از سوی بدیعیان، «جناس تام» نام گرفت.

از جمله ویژگی‌های کتاب آن است که نویسنده در فهم معانی مختلف کلمات به مخاطب، از آیات، روایات، اقوال و اشعار عرب، بهره برده است؛ به‌عنوان مثال، در تعریف واژه «الذباب»، پس از اشاره به معانی‌ای همچون: «مردمک چشم اسب»، «لبه شمشیر» و «مگس»، به آیه مبارکه 73 سوره حج: وَ إِنْ يسْلُبْهُمُ الذُّبَابُ شَيئًا لَا يسْتَنْقِذُوهُ مِنْهُ ۚ ضَعُفَ الطَّالِبُ وَ الْمَطْلُوبُ (و هرگاه مگس چیزی از آنها برباید، نمی‌توانند آن را بازپس گیرند! هم این طلب‌کنندگان ناتوانند و هم آن مطلوبان) استناد کرده است و یا معنای واژه «السواء»، بنا بر آیه مبارکه 7 سوره آل عمران: تَعالَوا إِلىٰ كلِمَةٍ سَواءٍ بَينَنا وَ بَينَكم أَلّا نَعبُدَ إِلَّا اللَّهَ وَ لا نُشرِك بِهِ شَيئًا (بیایید به‌سوی سخنی که میان ما و شما یکسان است؛ که جز خداوند یگانه را نپرستیم و چیزی را همتای او قرار ندهیم)، شیء مستقیم و عدل، بنا بر آیه مبارکه 55 سوره صافات: فَاطَّلَعَ فَرَآهُ فِي سَوَاءِ الْجَحِيمِ (اینجاست که نگاهی می‌کند، ناگهان او را در میان دوزخ می‌بیند)، وسط و میان هرچیزی و بنا بر آیه مبارکه 22 سوره قصص: عَسَىٰ رَبِّي أَنْ يهْدِينِي سَوَاءَ السَّبِيلِ» (امیدوارم پروردگارم مرا به راه راست هدایت کند)، قصد الطریق (راه میانه) دانسته شده است.

وضعیت کتاب

فهارس کتاب، شامل فهرست: «اشخاص، قبایل و اماکن»، «الفاظ به‌ترتیب حروف الفباء» و «فهرست مواد الفاظ»، در انتهای آن آمده و در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع و اشاره به اختلاف نسخ، به توضیح معنای برخی از کلمات و واژگان متن، پرداخته شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. نیازی، شهریار؛ حاجی‌زاده، مهین، «پدیده چندمعنایی در زبان عربی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، بهار 1385، سال پنجاه‌وهفتم، ‌شماره 1.
3. باقر، علیرضا، «دائرةالمعارف بزرگ اسلامی»، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، 1389.