تراژدی حلاج در متون کهن: موافقان و مخالفان مشرب عرفانی حلاج: تفاوت میان نسخه‌ها

'''تراژدی حلاج در متون کهن: موافقان و مخالفان مشرب عرفانی حلاج''' پژوهش و ترجمه قاسم میرآخوری؛ دربارۀ حقانیت مشرب حلاج در میان فقها و متکلمان و فلاسفه سه نظر وجود دارد؛  

ب) تقدس: گروهی دیگر معتقد هستند حالات عارفانۀ حلاج با شریعت توافق دارد و خوارق عادات او حقیقت داشته است.  

ج) بی‌نظر: این گروه باور دارند حالت حلاج موردی محرمانه، مرموز و توضیح‌ناپذیر است که آنان نمی‌توانند دربارۀ آن قضاوت کنند.

دربارۀ حقانیت مشرب حلاج در میان فقها و متکلمان و فلاسفه سه نظر وجود دارد؛ الف) تکفیر: عده‌ای او را محکوم کرده و گفته‌اند مذهب عرفانی حلاج زندقه است و خوارق عادات او چشم‌بندی و شعبده‌های شیطانی است. ب) تقدس: گروهی دیگر معتقد هستند حالات عارفانۀ حلاج با شریعت توافق دارد و خوارق عادات او حقیقت داشته است. ج) بی‌نظر: این گروه باور دارند حالت حلاج موردی محرمانه، مرموز و توضیح‌ناپذیر است که آنان نمی‌توانند دربارۀ آن قضاوت کنند.

شیعیان دربارۀ حلاج اظهارنظرهای مختلفی کرده‌اند. زیدیه حلاج را محکوم می‌کنند. ابویوسف قزوینی شاگرد ابن کج نمونۀ این گروه است. امامیه: بر طبق توقیع صادره علیه حلاج، عموم مجتهدان از اخباریون بی‌استثناء او را تکفیر کرده‌اند؛ از جمله کرکی، مقدادی، حر عاملی، شیخ مفید، شیخ طبرسی و شیخ طوسی. در میان فقهای اخباری تنها قاضی نورالله شوشتری ستایشگر حلاج بود؛ اما فقهای اصولی شیعه مانند شیخ بهایی، میرداماد و فیض کاشانی حلاج را ستایش و تکریم می‌کنند.

متکمان چون حلاج از اصطلاحات فلسفی یونانی استفاده کرده بود، بنابراین از طرف نخستین متکلمان معتزلی مانند الجبایی، ابویوسف قزوینی و اشعریان مانند باقلانی و جوینی تکفیر شد. اما طرفداران منطق یونانی از او دفاع کرده‌اند. نواشعریانی چون غزالی و فخرالدین رازی و حکمایی مانند ابن طفیل و خواجه نصیرالدین طوسی و اشراقیونی چون سهروردی و صدرالدین شیرازی با آراء و نظریات حلاج موافق بوده‌اند.

صوفیان نیز دربارۀ حلاج به سه گروه موافق، مخالف و بی‌نظر تقسیم شده‌اند. صوفیان معاصر حلاج او را مرتد می‌دانستند؛ چون او خرقه را از تن درآورده و در ملأ عام به تبلیغ و سخن پرداخته بود. صوفیان بی‌نظر از اظهارنظر صریح دربارۀ او خودداری کرده‌اند نظیر حصری جنبلی، قشیری و استادش دقاق که از اظهارنظر روی برتافتند. اما از صوفیان مدافع، شبلی با اینکه طریقت «عین الجمع» او را محکوم کرده و روز قتل و شکنجه حلاج به او دشنام داده بود، اعتراف می‌کند: «من و حلاج مشرب یگانه‌ای داشتیم؛ ولی او آن را آشکار کرد و من آن را پنهان داشتم، جنون و دیوانگی مرا رهانید و روشن‌بینی حلاج را به نابودی کشانید».

بخش دوم با عنوان «بعد از حلاج» شامل 44 گزارش است. تمامی کسانی که در دفاع یا رد حلاج سخن گفته یا رساله و کتابی تألیف کرده‌اند، در این بخش گردآوری و تدوین شده است. بخش سوم «منظومه‌های عرفانی» است که شامل 31 منظومه از 31 شاعر فارسی زبان است که در اشعارشان از حلاج ستایش و تکریم کرده‌اند. شاعرانی چون باباطاهر عریان، ابوسعید ابوالخیر، سنایی غزنوی، عطار نیشابوری، فخرالدین عراقی، مولانا، سیف فرغانی، شیخ محمود شبستری، خواجوی کرمانی، حافظ شیرازی، شفیعی کدکنی و ... .<ref> [https://literaturelib.com/books/5061 ر.ک: پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات]</ref>