خرقۀ صحبت: شرح مقالات شمس تبریزی با رویکرد هرمنوتیکی چرخشت فهمندگی: تفاوت میان نسخه‌ها

'''خرقۀ صحبت: شرح مقالات شمس تبریزی با رویکرد هرمنوتیکی چرخشت فهمندگی''' تألیف غلامرضا خاکی، این کتاب با هدف شناخت شمس و بینش درویشی او و ارائۀ رویکردی برای فهم سخنانش و همچنین شرح قطعاتی از «مقالات» در دو بخش کلی تدوین شده است.

کتاب از دو بخش تشکیل شده است. بخش (الف): آفتابی ز مشرق‌ها برون که خود از پنج ماتیکان تشکیل شده است. و بخش (ب): تاروپودهای قبایی از آتش

«مقالات» شمس را می‌توان ابرمتنی پنداشت که چندهزار متنک را در خویش دارد. فهم این ابرمتن به دلیل ساختار و لایه‌بندی پیچیده‌اش نیاز به مشارکت و همدلی خواننده دارد تا بتواند جمله‌ها را در پیوند با هم و در قالب یک کلیت ببیند. «مقالات» کتابی نیست که کسی آن را نوشته باشد یا چون «مثنوی» دیگری آن را به رشتۀ تحریر درآورده باشد. این کتاب بیشتر چونان خبرنامه‌ای دربارۀ احوال و اقوال شمس به قول دیگران است. سخنان کسی است که مقید به نظم ذهنی خاص نبوده و خود را به امواج حال و اقتضای موقعیت سپرده است. گویا شمس این شیوه از بیان را به مولانا نیز منتقل کرده که رد آن در آثارش هویداست.

آیا در این نکته نباید تأمل کرد که چرا در بازۀ زمانی بیش از نیم قرن بعد از رفتن شمس (در زمان مولانا و حسام‌‌الدین چلبی و سلطان ولد، سخنان شمس مدون و مرتب نشود و از مجموع آنها دست‌کم کتابی شبیه «فیه‌مافیه» شکل نگرفت؟ شاید دلیل اصلی آن باشد که آن تقریرات مجلدشده فقط برای مولانا بوده، نه اینکه در دسترس همگان قرار گیرد. چرا امروز از آن مجلدات نشانی نیست؟

به نظر می‌آید شمس با سه‌گونه مخاطب سخن گفته است: مولانا، فرزندان مولانا و پاره‌ای از نزدیک او، عامۀ مردم. چنین واقعیت‌هایی ما را در شیوۀ استفاده از مقالات به تأمل وامی‌دارد تا از خود بپرسیم آیا با تصریح مولوی بر شیخوخیت مثنوی، باز هم باید در جزئیات مقالات به عنوان کتابی برای سیروسلوک، کندوکاو کرد؟ به نظر می‌آید شمس تمایلی نداشته سخنان عرفانی‌اش بیرون از حلقۀ مخاطبان برگزیده نشر یابد.

بیشتر نسخه‌های «مقالات» با قطعه‌ای دربارۀ بی‌نیازی خداوند آغاز شده‌اند. در این قطعه ابعاد هستی‌شناسانه، انسان‌شناسانه، شناخت‌شناسانه و روش‌شناسانۀ عرفان تشریح می‌‌شود. شمس ابتدا به دوساحتی‌بودن انسان (جسم و جان) اشاره می‌کند و سپس از یک وجود قدیم، یعنی خدای سرمدی سخن به میان می‌آورد؛ آن‌گاه بدون آوردن نامی از کلام و فلسفه که نزد او به حقیقت راهی ندارند، به نقد روش‌های شناخت عرفانی و غیرعاشقانه و تعیین اعتبار منابع شناخت حقیقت می‌پردازد و در نهایت رسیدن به نیاز ضرورت برای شناخت حقیقت اشاره می‌کند. پایان‌بندی نسخه‌های مختلف «مقالات» هم متفاوت است؛ بنابراین مطالب آمده در نسخه‌بدل‌های این کتاب، ترتیب ویژه و فصل‌بندی خاصی نداشته و درهم‌ریخته‌اند. می‌توان ویژگی‌های جورچین مقالات را بدین‌قرار برشمرد: بخش‌هایی از تکه‌ها و قطعات آن گم‌شده، تکه‌هایی از منابع دیگر با قطعات این جورچین‌ها ترکیب شده، تکه‌هایی از این جورچین ناقص و کم‌رنگ و پاره‌اند، تکه‌های جورچین اصلی ویژگی‌های خاصی دارند که باید آنها را از طریق آن ویژگی‌ها شناسایی کرد.

این کتاب با هدف شناخت شمس و بینش درویشی او و ارائۀ رویکردی برای فهم سخنانش و همچنین شرح قطعاتی از «مقالات» در دو بخش کلی تدوین شده است.

در بخش اول نویسنده به جای فصل‌بندی‌های معمول، مطالب موردنظر خود را که پاسخ او به پرسش‌هایی است که طی سالیان برایش مطرح بوده یا از او پرسیده‌اند در قالب پنج ماتیکان مدون نموده است. در این ماتیکان‌ها کوشیده شده تا دربارۀ ویژگی‌های کلی زندگی شمس و رابطۀ او با مولانا، ویژگی‌ها، محتوا و ساختار مقالات، مفهوم خرقۀ صحبت بحث شود. همچنین در این ماتیکان‌ها دربارۀ چندوچون دیدگاه‌های شمس، ماهیت و ساختار مقالات، راز ننوشتن او در چگونگی انتقال معانی به مولانا در قالب پرسش و پاسخ شرح داده شده است.

«مقالات» به دلایل گوناگونی مانند ماهیت و ساختار خاص و همچنین وجود آثار مولانا، نیازمند رویکردی ویژه برای فهم است تا امکان فهم نظام‌مندتر، سامان‌یافته‌تر و نزدیک‌تر سخنان شمس در گفتار درویشی فراهم آید و بتوان از این راه به نقد، تکمیل، اصلاح و بهبود و توسعۀ فهم کاربردی مقالات کمک کرد. در ماتیکان پنجم بخش نخست، رویکردشناسی ویژه‌ای برای فهم «مقالات» مطرح شده است.

در این بخش ابتدا متنک برگزیده شرح ادبی شده، سپس پیوندهای آن با دگرمتنک‌های مرتبط در «مقالات» و آثار مولانا بررسی و شبکه‌ای معنایی ایجاد شده است. این شبکه امکان فهم نزدیک‌تری به مقصود شمس در گفتمان درویشی پیر تبریز را فراهم آورده است.

در بخش دوم، قطعاتی از «مقالات» برگزیده شده که در آنها دیدگاهی خاص از شمس نهفته است؛ دیدگاهی که می‌تواند بیانگر کلیات جهان‌بینی و انسان‌نگری و خودشناسی او باشد. می‌توان با توجه به سطح‌بندی چهارگانه فهم‌های عبارتی، اشارتی، لطائفی و حقایقی که در ماتیکان پنجم شرح شده، پاره‌ای از فهمک‌های نگارنده را با عبارتی و پاره‌ای دیگر را در سطوح اولیۀ اشارتی دانست.<ref> [https://literaturelib.com/books/5685 ر.ک: پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات]</ref>