كتاب الخراج و صنعة الكتابة: تفاوت میان نسخه‌ها

'''كتاب الخراج و صنعة الكتابة''' تألیف [[کاتب بغدادی، قدامه بن جعفر|ابوالفرج قدامة بن جعفر]] با تحقيق و مقدمۀ [[خدیوجم، سید حسین|سید حسين خديوجم]] از منابع مهم تشكيلات اسلامى و از آثار قرن چهارم هجرى است.از آنجا كه مؤلفعامل خراج و مباشر مالياتى عباسيان(در عصر خلافت مكتفى 289-295)بوده ومنصب صاحب البريدى داشته،كتابش در باب ترتيب جبايت ضرايب و جزيه و وضعبيت المال و تقسيم عطا،از منابع دست اول است،و در باب خراج و ماليات و مقدار آندر هريك از ممالك و بلاد اسلامى و وصف راههاى بريد،معلومات سودمندى دارد؛بعلاوه اطلاعاتى دربارۀ جغرافياى رياضى و توصيف كوهها و رودها و نيز نواحى مجاوراسلام دارد.اصل كتاب هشت منزله(قسمت)داشته كه مؤلف يك منزله نيز به آنافزوده بوده است،لكن از چهار منزلۀ اول و منزلۀ نهم چيزى برجاى نمانده و قسمتهاىباقيمانده نيز به‌طور كامل چاپ نشده است. اين كتاب فقط بخشى از كل اثر(ده باب از منزلۀ پنجم)و مشتمل است بر معرفىو بيان ويژگى ديوانهاى گوناگون كه عبارتند از:ديوان جند(سپاه)،ديوان نفقات،ديوانبيت المال،ديوان رسايل،ديوان توقيع،ديوان خاتم،ديوان نقود و عيار و اوزان و ديواندار الضرب،ديوان خاتم،و شرطه و احداث.محقق در ديباچه-كه نيمى از كتاب را بهخود اختصاص داده و حائز اهميت است-دربارۀ امر خراج،خراج‌نويسان نخستين،تاريخچۀ خراج،و اصطلاحات دبيران ديوان خراج و ديوان خزانه و ديوان بريد سخنگفته است؛سپس تحت عنوان«التمهيد»به چگونگى پيدايش فكر جبايت خراج پرداخته و شرح‌حال مؤلف را از منابع گوناگون نقل كرده كه به زبان عربى است.پس ازآن نيز ترجمۀ باب اول كتاب(ديوان جند)را آورده است.متن عربى كتاب نيز درپى آنآمده است. <ref> ر.ک: روغنی، شهره، ص107-108</ref>