مکاتبات خواجه احمد غزالی با عین القضاة همدانی: تفاوت میان نسخه‌ها

نخستین کسی که گزارش نسبتاً دقیقی از این مکاتبات داد بروکلمن (متوفی 1956م) بود و پس‌ازآن تحقیقات آقای رحیم فرمنش و مطالعات و تحقیقات دکتر عفیف عسیران و آقای علینقی منزوی (متوفی 1389ش) پرده از کم‌وکیف این نامه‌ها برداشت. مجموع نامه‌هایی که این محققان معرفی کرده‌اند و در اینجا تصحیح و چاپ شده نه نامه است، گرچه احتمالاً نامه‌های بیشتری میان ایشان رد و بدل شده که هنوز پیدا نشده است. از نه نامه‌ای که در اینجا چاپ شده فقط یکی از آن‌ها از عین القضاة است که به احمد غزالی نوشته شده است. این نامه اولین مکتوبی است که در اینجا چاپ شده است. نامه دوم پاسخ‎نامه اول است و بعدازآن به ترتیب نامه‌های سوم، چهارم، پنجم، ششم و هفتم همه از احمد غزالی است که به عین القضاة نوشته شده است<ref>ر.ک: همان، صفحه هفت و هشت </ref>.

دو نامه آخر این مجموعه یعنی نامه‌های هشتم و نهم با نامه‌های دیگر غزالی فرق دارد. این دو نامه که نسبتاً مفصل‎تر و مشروح‎تر از نامه‌های دیگر است، یکی از حیث مخاطب آن و دیگری از حیث نویسنده آن مشکوک است. نامه هشتم را که بدون شک از احمد غزالی است به دلایلی نمی‌توان مطمئن بود که به عین القضاة نوشته شده است. در نامه‌های دیگر غزالی به عین القضاة، خواجه غالباً ً نام مخاطب خود را ذکر می‌کند ولی در اینجا اسمی از عین القضاة یا کسی دیگر نبرده است. ثانیاً لحن کلام غزالی در این نامه با نامه‌های دیگری که به مریدش عین القضاة نوشته است فرق دارد. این نامه که بیشتر شبیه یک رساله کوچک است از یک مقدمه و هفت فصل کوتاه تشکیل شده است. مقدمه که ربط چندانی با ذی‌المقدمه ندارد احتمال این را که نامه به عین القضاة نوشته شده باشد زیاد می‌کند؛ اما فصولی که ذی‌المقدمه را تشکیل می‌دهد شامل بعضی دستورات عملی است که یک شیخ معمولاً به یک مرید مبتدی می‌دهد. شاید هم اصلاً این ذی‌المقدمه متعلق به آن مقدمه (که فقط در یک نسخه اصلی موجود است) نباشد. به‎هرحال، گرچه این دلایل برای اثبات این مطلب که نامه مزبور به عین القضاة نوشته نشده کافی نیست، همین‎قدر هست که ما را در مورد مخاطب نامه مردد می‌کند. این نامه بخصوص از حیث جنبه عملی تصوف غزالی خواندنی است. در ضمن فصول هشتگانه برخی از اذکار و اوراد طریقه غزالی و کیفیت شب‎زنده‌داری و اعمال شب آدینه و به‌طورکلی نحوه عبادت و عبودیت سالک سخن رانده شده است<ref>ر.ک: همان، صفحه ده و یازده</ref>.