شرائع الإسلام في مسائل الحلال و الحرام (تحقیق بقال)
| شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | حلی، جعفر بن حسن (نویسنده) بقال، عبدالحسین محمد علی (محقق) |
| ناشر | اسماعيليان |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1408 ق |
| چاپ | 2 |
| موضوع | فقه جعفری - قرن 7ق. |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 4 |
| کد کنگره | BP 182 /م3ش4 1367 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام تألیف ابوالقاسم نجم‌الدین جعفر بن حسن هذلى، معروف به محقق حلى، محقق اوّل (متوفای 676 ق).
این کتاب از بى‌نظیرترین آثار فقهى امامیّه و از مشهورترین و مهم‌ترین آثار بجامانده از محقق حلى (قده) در فقه فتوایی مى‌باشد.
جایگاه آن
این کتاب از زمان نگارش مورد توجه فقهاى عظام واقع شده و شروح متعددى همچون «مسالک الأفهام» شهید ثانى (م 966 ق)، «مدارک الأحکام» سید محمد عاملى (متوفای 946 ق)، «جواهر الکلام» شیخ محمدحسن نجفى (متوفای 1261ق)، «مصباح الفقیه» آقا رضا همدانى (متوفای 1322 ق) بر آن نگاشته شده است.
در الذریعة پس از ذکر نام تعدادى از حواشى کتاب این گونه مى‌نویسد: هذا ما حضرنی من الشروح التی لها عناوین خاصة تذکر فی محالها و سیأتی قرب مائة شرح بعنوان شرح الشرائع لیس لها عنوان خاص.
این کتاب از زمان نگارش در حوزه‌هاى علمیه تدریس مى‌شده و بیش از هفتصد و پنجاه سال متن درسى حوزه‌هاى علمیۀ شیعه بوده است.
اگر چه محقق حلى داراى آثار علمى همچون «مختصر النافع»، «النهایة و نکتها» و «المعتبر» مى‌باشد. امّا شرایع الاسلام به دلیل نظم و ترتیب کم‌نظیر فروعات فقهى و دقت و شیوۀ بى‌نظیر در طرح مباحث از جایگاه خاص و رتبۀ والایى برخوردار است.
آقا بزرگ تهرانى در الذریعة دربارۀ این کتاب مى‌نویسد: و کتابه هذا من أحسن المتون الفقهیّة ترتیبا و أجمعها للفروع. [۱].
مؤلف بعدها شرایع الاسلام را خلاصه نموده و آن را «النافع فی مختصر الشرایع» نامیده است که به «مختصر النافع» مشهور شده است. بعدها نیز مختصر النافع که همچون شرایع الاسلام فقه مختصر و فتوایى است بوسیلۀ محقق حلى شرح استدلالى زده شده است و کتاب المعتبر تدوین و تألیف شده است.
تألیف و انتشار
از تاریخ دقیق تألیف کتاب اطلاع دقیقى در دست نیست اما بنا به تاریخ اتمام نسخۀ جلد اوّل که به خط شیخ محمد بن اسماعیل بن حسین هرقلى که مربوط به سال 670ق است، تاریخ اتمام شرائع الاسلام قبل از سال 670ق یعنى هفت سال قبل از وفات مؤلف مى‌باشد.[۲]
به دلیل اهمیت کتاب نسخه‌هاى متعدد خطى از این کتاب چاپ شده است. از اولین چاپ‌هاى این کتاب، نسخه‌اى است که مربوط به سال 1377ق است و در چاپخانۀ خورشید بوسیلۀ مکتبة علمیة اسلامیة چاپ شده است که از مصادر مقابله و تصحیح کتاب موجود مى‌باشد.
چاپ دیگر کتاب مربوط به سال 1389ق است که در نجف اشرف چاپ شده است.
کتاب موجود بوسیلۀ مؤسسۀ اسماعیلیان در سال 1408ق در قم تجدید چاپ شده و مصحح و محقق آن شیخ عبدالحسین محمد على بقّال مى‌باشد.
نسخه‌ها
در الذریعة به سه نسخه اشاره شده که عبارتند از:
- نسخۀ کتابخانۀ شیخ محمد سماوى به خط شیخ محمد بن اسماعیل بن حسین هرقلى که جراحت او را امام زمان(عج) به نحوه‌اى که در کتاب کشف الغمّة ذکر شده شفا داده است. جلد اوّل آن در سال 670ق و جلد دوّم آن در سال 703ق پایان یافته است.
- نسخۀ متعلّق به کتابخانۀ مجدالدین نصیرى در تهران مربوط به سال 674ق مى‌باشد.
- نسخۀ متعلّق به کتابخانۀ آل طالقانى در نجف اشرف، به خط محمد کاظم بن محمدباقریزدى که در سال 1105ق نگارش آن به پایان رسیده است.[۳]
در کتاب مقدمه‌اى بر فقه شیعه نیز به 16 نسخۀ خطى اشاره شده است که قدیم‌ترین آنها نسخۀ کتابخانۀ مجلس شوراى اسلامى با شمارۀ 466 است که مربوط به سال 670ق است و همین‌طور نسخۀ کتابخانۀ دانشگاه تهران با شمارۀ 702 مربوط به سال 673ق که هر دو کتاب در زمان زندگانى مؤلف نوشته شده است.
نسخه‌هاى مورد اعتماد
در چاپ کتاب موجود از دو نسخۀ خطى که متعلّق به کتابخانۀ عمومى آیت‌الله حکیم در نجف اشرف است و یک نسخۀ چاپى استفاده شده است.
نسخۀ اول نزدیک به عصر مؤلف و در سال 728 یا 731 نوشته شده است این نسخه اگر چه ناقص بوده و از اوائل کتاب تا بعد از ذکر قیام در کتاب صلاة و همین‌طور از عبارت «فی الاختلاف فی الدعویین...» را ندارد اما نسخۀ مورد اعتماد و اصل و اساس در چاپ کتاب موجود بوده و با رمز «أ» مشخص شده است.
نسخۀ دوم نسخۀ کامل و خوش خطى است که در سال 1020ق نوشته شده و با رمز «ن» مشخص شده است. نسخۀ چاپى در سال 1377ق بوسیلۀ کتابخانۀ علمیّۀ اسلامیه و در چاپخانۀ خورشید چاپ شده و با رمز «ه» مشخص شده است.
فهرست
شیوۀ تقسیم‌بندى مطالب کتاب از مشخصه‌هاى بارز کتاب مى‌باشد. مباحث فقهى در چهار قسمت عبادات، عقود، ایقاعات و احکام دسته‌بندى شده و سپس هر کدام از این چهار قسمت به صورت کتاب‌هاى مستقلى که در موضوعى واحد داراى اشتراک هستند گردآورى شده.
سپس هر کتاب را به ارکان، فصول، مقدمات، انظار و اطراف، بصورت منظم به بخش‌هاى جداگانه تقسیم شده است. و در نهایت هر کدام از آنها را به فقرات و سپس آنها را به بحوث و بعد از آن به اجزاء مشخصى تقسیم نموده است. بنابراین مباحث فقهى در یک شبکۀ معظم، مدون شده است.
کتاب از دو مجلد تشکیل شده است. جلد اول شامل دو قسمت عبادات و عقود و جلد دوم شامل دو قسمت ایقاعات و احکام مى‌باشد.
جلد اول: قسمت عبادات شامل 10 کتاب مى‌باشد که عبارتند از: طهارت، صلاة، زکات، خمس، صوم، اعتکاف، حج، عمره، جهاد، امر به معروف و نهى از منکر.
قسمت دوم (عقود) شامل 15 کتاب است که عبارتند از: تجارت، رهن، ضمان، صلح، مضاربه، مزارعه و مساقاة، ودیعه، عاریه، اجاره، وکالت، وقف، صدقات هبات، سبق و رمایه، وصایا و نکاح.
البته در این قسمت کتاب‌هاى مفلس، حجر، شرکت، سکنى و حبس نیز آورده شده است.
جلد دوم: قسمت سوم (ایقاعات) از 11 کتاب تشکیل مى‌شود که عبارتند از: طلاق، خلع و مبارات، ظهار، ایلاء، لعان، عتق، تدبیر و مکاتبه و استیلاء، اقرار، جعاله، أیمان و نذر.
قسمت چهارم (احکام) شامل 12 کتاب است که عبارتند از: صید، ذباحه، اطعمه و اشربه، غصب، شفعه، احیاء موات، فرائض، قضا، شهادات، حدود و تعزیرات، قصاص و دیات.
قابل توجه است که قسمتى از بخش احکام در قسمت اول کتاب از صفحۀ 154 به بعد آورده شده است.
ویژگى‌ها
کتاب شرایع الاسلام با توجه به ویژگى‌هاى خاصى که دارد در طول قرن‌هاى متمادى مورد توجه بزرگان از فقها قرار گرفته است عبارت‌هاى واضح، دقت در رساندن معانى، ایجاز در بکار گرفتن الفاظ، شیوۀ بى‌نظیر در طرح مباحث، امانت‌دارى در بیان افکار و نظریات این کتاب را از سایر کتاب‌هاى فقهى متمایز نموده است.
در الذریعة دربارۀ کتاب این گونه آمده است: و کتابه هذا من أحسن المتون الفقهیّة ترتیبا و أجمعها للفروع.[۴]
از ویژگى‌هاى مهم کتاب این است که هم داراى شروح متعدد و هم تعلیقه‌ها و یا حواشى زیادى مى‌باشد و علماى متأخر از مؤلف از راه‌هاى مختلف به کتاب توجه داشته و در حدود صد شرح و حاشیه در کتاب أعیان الشیعة و الذریعة ذکر شده است.
در الذریعة دربارۀ شروح کتاب این گونه گفته شده: و للعلماء علیه حواشی کثیرة بل و إن معظم الموسوعات الفقهیة الضخمة التی ألفت بعد عصر المحقق شروح له.
و همین‌طور: سیأتی قرب مائة شرح بعنوان شرح الشرایع لیس لها عنوان خاص.[۵]، و همین‌طور در صفحات 316 تا 332 از شمارۀ 1167 تا 1218 حدود 50 شرح را نام برده است.[۶]
در أعیان الشیعة این گونه آمده است، و کل من أراد الکتابة فی الفقه الاستدلالی یکتب شرحا علیه کمسالک الأفهام، مدارک الأحکام، جواهر الکلام، هدایة الأنام، مصباح الفقیه و غیره. و صنف بعض العلماء شرحا لتودداته خاصة.[۷]
شروح
اگر چه شروح شرایع بسیار زیاد است امّا به مهم‌ترین آنها اشاره مى‌شود.
- مسالک الأفهام إلى شرائع الإسلام، تألیف شیخ زین‌الدین بن على عاملى، شهید ثانى (م 966 ق).
- مدارک الأحکام فی شرح شرائع الإسلام، تألیف سید شمس‌الدین محمد بن على موسوى عاملى (م 946 ق).
- جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، تألیف شیخ محمدحسن بن شیخ باقر نجفى (م 1261 ق).
- مصباح الفقیه فی شرح شرائع الإسلام، تألیف حاج آقا رضا همدانى (م 1322 ق).
- شرح الشرائع، تألیف میرزا حبیب‌اللّه بن محمد دشتى (م 1312 ق).
- دلائل الأحکام، تألیف سید ابراهیم بن محمدباقرموسوى قزوینى، صاحب کتاب الضوابط (م 1262 ق).
- مصابیح الظلام فی شرح مفاتیح شرائع الإسلام، تألیف سید عبدالله بن محمدرضا شبر (م 1242 ق).
- شرح الشرائع، تألیف سید رضا بن سید مهدى بحر العلوم طباطبایى نجفى.
- سبل السلام فی شرح شرائع الإسلام، تألیف شیخ محمد رفیع بن عبدالمحمد کرازى نجفى (م 1300 ق).
- شرح شرایع، مدقق شیروانى، محمد بن حسن، داماد مجلسى اوّل.
- تقریر الحرام فی شرح شرائع الإسلام، تألیف ملا محمد على بن ملا حسین تسترى.
- جامع الجوامع، تألیف سید حسن بن سید محسن اعرجى کاظمى.
- شرح شرایع، تألیف ملا محمدباقریزدى حائرى، این کتاب تقریر بحث استادش فاضل اردکانى است.
- هدایة الأنام فی شرح شرائع الإسلام، تألیف شیخ محمدحسین بن هاشم عاملى کاظمى (م 1308 ق).
- مبانى جعفریه یا شرح شرایع، تألیف شیخ جعفر بن شیخ عبدالحسین آل شیخ راضى نجفى.
- شوارع الأعلام فی شرح شرائع الإسلام، تألیف سید محمدحسین بن محمد على شهرستانى (م 1315 ق).
حواشى و تعلیقه‌هاى شرایع نیز زیاد است که در الذریعة جلد 6 صفحات 106 تا صفحۀ 109 و همین‌طور در جلد 13 از صفحۀ 316 تا 332 54 شرح شرایع که به مهم‌ترین آنان ذکر شده است اشاره مى‌شود.
- حاشیه بر شرایع، تألیف محقق کرکى، شیخ على بن حسین بن عبدالعالى (م 940 ق).
- حاشیه بر شرایع: تألیف شیخ ابراهیم بن سلیمان قطیفى، معاصر محقق کرکى.
- حاشیه بر شرایع، تألیف زین‌الدین على بن احمد شامى عاملى، معروف به شهید ثانى (م 966 ق)، این کتاب دو جلد است و مسالک الأفهام و در 7 جلد تألیف شده است.
- حاشیه بر شرایع، تألیف ملا محمد على بن حسین تسترى مؤلف تقریر الحرام.
- حاشیه بر شرایع، تألیف آقا جمال‌الدین محمد بن حسین خوانسارى (م 1125 ق).
- حاشیۀ سید محمد مهدى بحر العلوم (م 1212 ق)، از اول طهارت تا آخر شک در صلاة.
تدریس شرایع
از زمان نگارش کتاب «شرائع الإسلام» تا به امروز، این کتاب به عنوان یکى از کتاب‌هاى درسى فقهى در حوزه‌ها متداول گشته و تعداد زیاد شروح و حواشى بر کتاب نیز مؤید این مطلب است.
در أعیان الشیعة این گونه مى‌خوانیم: لما ألف المحقق الحلی شرائع الإسلام استعاضوا به عن مؤلفات شیخ الطائفة و أصبح من کتبهم الدراسیة، بعد أن کان کتاب النهایة هو المحور و کان بحثهم و تدریسهم و شروحهم غالباً منه.[۸]
و در جاى دیگر این‌طور آمده است: قد رزق فی مؤلفاته خطأ عظیما فکتابه المعروف بشرائع الإسلام هو عنوان دروس المدرسین فی الفقه الاستدلالی فی جمیع الأعصار.[۹]
در الذریعة نیز این‌طور نوشته شده است: و لا یزال من الکتب الدراسیة فی عواصهم الشیعة و قد اعتمد علیه الفقهاء خلال هذه القرون العدیدة فجعلوا أبحاثهم و تدریساتهم فیه.[۱۰]
نوآورى‌ها
همان‌طور که گذشت شیوۀ نگارش و تدوین کتاب، شیوۀ بى‌نظیر و جدیدى است که از دو جنبۀ تقسیم‌بندى مطالب و ترتیب احکام قابل توجه است.
به تقسیم‌بندى مطالب کتاب قبلا اشاره شد و اما ترتیب احکام به گونه‌اى است که ابتدا احکام واجب و سپس مستحب و بعد از آن مکروه و در نهایت حرام بیان مى‌شود.
مؤلف در کتاب «المعتبر فی شرح المختصر» در بحث احکام جنب و حایض به این نحوه بیان احکام تصریح دارند: إنما أخرنا هذا الحکم و هو متقدم فی الترتیب، لما وضعنا علیه قاعدة الکتاب من البداءة فی کل قسم بالواجب و إتباعه بالندب و تأخر المکروه فاقتضى ذلک تأخیر هذا الحکم.[۱۱]
حاشیه‌هاى کتاب
از نکات مثبت کتاب حواشى در ذیل صفحات کتاب مى‌باشد که براى توضیح مطالب و رفع ابهامات بسیار مفید است. موارد استفاده از حواشى عبارتند از:
- بیان اختلاف در بین نسخه‌ها،
- بیان مرجع ضمیر در متن کتاب،
- توضیح جملات،
- بیان بعضى از مصادیق احکام،
- بیان مدارک بعضى از احکام و یا روایات.
در نقل مطالب از منابع و مآخذ کتاب سعى شده، از منابع اولیه و بصورت خلاصه اما گویا و مفید استفاده شود و اگر در بیان مطلبى از منابع نیاز به توضیحى دارد در داخل پرانتز توضیح داده شود.
اصطلاحات
در کتاب، اصطلاحاتى وجود دارد که براى توضیح آنها، آنچه را کتاب «التنقیح الشرائع لمختصر الشرائع» آمده است، نقل مى‌کنیم.
در آن کتاب که چاپ انتشارات آیت‌الله الحکیم العامّة در نجف اشرف در شمارۀ 306 است این گونه مى‌خوانیم: یقول المقداد اصطلح المصنف [أی المحقق الحلی] فی کتابه على عبارات نذکر تفسیرها:
فالأشهر: مشهورترین در بین روایات
الأظهر: ظاهرترین در فتوى
أشبه: آنچه اصل مذهب و عمومات و یا اطلاقات مستفاد از ادله دلالت دارد
الأصح: آنچه نزد مؤلف احتمال بیشترى دارد.
الأحوط: آنچه عمل به آن متیقن است و برائت هم هست
الأکثر: أکثر علما
الأنسب: مرادف اشبه است
الأولى: ترجیح یکى از دو قول یا یکى از دو احتمال بر دیگرى
التردد: جایى که تعارض دو دلیل باشد بدون ترجیح یکى بر دیگرى
على قول: دلیلى براى آن پیدا نکرده است
قول مشهور: یعنى مشهور بین فقها و دلیلى براى آن نیافته است
شیخ: شیخ طوسى
الثلاثة: شیخ طوسى، شیخ مفید، سید مرتضى
علم الهدى: سید مرتضى.
گفتار بزرگان
روضات الجنات: و له تصانیف حسنة محققة محرّرة عذبة، فمنها «شرائع الإسلام» مجلدان.[۱۲]
ریاض العلماء: کان عظیم الشأن جلیل القدر رفیع المنزلة لا نظیر له فی زمانه، له کتب منها: کتاب شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام.[۱۳]
فوائد رضویه: از براى آن جناب مصنفات نافعه و مؤلفات فائقه است مانند کتاب شرائع الإسلام.[۱۴]
لؤلؤ البحرین: و له قدّس‌سرّه من التصانیف کتاب شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام.[۱۵] تعلیقۀ علامۀ کبیر سید محمد صادق بحر العلوم بر لؤلؤ البحرین: و مصنفاته القیّمة - لا سیّما (شرائع الإسلام) ما زالت مرجعا للفقهاء، و قد شرح (الشرائع) شروحا عدیدة، و أوسعها (جواهر الکلام) للعلامة المحقق الفقیه الشیخ محمدحسن ابن الشیخ محمدباقرالنجفی - فقد طبع طبعات عدیدة.[۱۶]
الذریعة: و کتابه هذا من أحسن المتون الفقهیة ترتیبا و أجمعها للفروع.[۱۷]
پانویس
- ↑ الذريعة، ج13، ص47
- ↑ همان، ج13، ص48، مقدمه‌اى بر فقه شيعه
- ↑ همان، ج13، ص47 تا 50
- ↑ همان، ج 13 ص 47
- ↑ همان ج 13 ص 47
- ↑ همان، ج 13 ص 316 332
- ↑ أعيان الشيعة ج 4 ص 90
- ↑ أعيان الشيعة ج 9 ص 160
- ↑ أعيان الشيعة ج 4 ص 90
- ↑ الذريعة ج 13 ص 47
- ↑ به نقل از مقدمۀ ناشر صفحۀ «س»، المدارک ج 1، ص 62
- ↑ روضات الجنات ج 183/2
- ↑ رياض العلماء ج 105/1
- ↑ فوائد رضويه 63، الكنى و الالقاب ج 154/3
- ↑ لؤلؤ البحرين 235
- ↑ لؤلؤ البحرين 227 و 228
- ↑ الذريعة ج 47/13
منابع مقاله
- الذریعة 47/13 و 48
- أعیان الشیعة 160/9، 90/4
- روضات الجنات 182/2
- ریاض العلماء 105/1
- الکنى و الألقاب 154/3
- فوائد رضویه 62
- لؤلؤ البحرین 227
وابسته‌ها
جامع المدارک في شرح المختصر النافع
حقائق الفقه فی شرح شرایع الإسلام (محقق طهرانی)
الحج في الشریعة الإسلامیة الغراء
المرتقی إلی الفقه الأرقی: کتاب الحج
جواهر الکلام في شرح شرائع الإسلام
محاضرات في فقه الامامیة: کتاب الزکاة
محاضرات في فقه الامامیة: کتاب الخمس
شرح كتاب إحياء الموات من شرائع الإسلام
شرائع الإسلام في مسائل الحلال و الحرام (شرح حسینی)
غایة المرام في شرح شرائع الإسلام
تفصیل الشریعه فی شرح تحریر الوسیله - کتاب الحج
مطالع الأنوار في شرح شرائع الإسلام
محاضرات في فقه الإمامیة: کتاب الصلاة (صلاة المسافر)
مدارک الأحکام في شرح شرائع الإسلام
مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام
شرائع الإسلام في مسائل الحلال و الحرام
هدایة الأعلام إلی مدارک شرائع الأحکام
الأفق أو الآفاق في مسألة الهلال
تنقیح مباني الأحکام: کتاب الدیات (قدیم)
تنقیح مباني الأحکام: القصاص (قدیم)