روزبهان بقلی، روزبهان بن ابی‌نصر

نام	روزبهان بقلی، روزبهان بن ابی‌نصر
نام‎های دیگر	ب‍ق‍ل‍ی‌ ش‍ی‍رازی‌، روزب‍ه‍ان‌ ب‍ن‌ اب‍ین‍ص‍ر روزب‍ه‍ان‌ ب‍ق‍ل‍ی‌، اب‍وم‍ح‍م‍د ب‍ن‌ اب‍ی‌ن‍ص‍ر روزب‍ه‍ان‌ ش‍ی‍رازی‌ ش‍طاح‌
نام پدر	ابونصر
متولد	522ق
محل تولد	فسا
رحلت	606 ق
اساتید	شیخ جمال‌الدین فسایی شیخ سراج‌الدین محمود بن خلیفه
برخی آثار	‏المصباح فی مکاشفه بعث الارواح عرائس البیان في حقائق القرآن
کد مؤلف	AUTHORCODE00811AUTHORCODE

برای دیگر کاربردها، روزبهان (ابهام‌زدایی) را ببینید.

ابومحمد بن ابونصر بن روزبهان فسایی شیرازی (522-606ق)، معروف به روزبهان بقلی، «شیخ شطّاح» و «شطّاح فارس»، عارف و دانشمند سده ششم و هفتم و سرسلسله روزبهانیان بود. دودمان بقلی از دیلمیان مقیم فارس بوده‌اند. از نسبت «بَقلی» برمی‌آید که روزبهان مدتی به فروش «بقُول» (سبزی و تره‌بار) اشتغال داشته است. اشتهار او به شطاح نیز به دلیل شطح‎گویی بسیار او و توضیح و توجیه آن و دفاع از شطحیات صوفیان بوده که در آثار وی نیز نمایان است.

ولادت

روزبهان در 522ق در فسا به دنیا آمد و به گفته خودش، در میان نادانان، گمراهان و می‌خوارگان پرورش یافت؛ در مکتب به آموختن قرآن پرداخت و در محضر دانشمندان عصر به فراگرفتن علوم متداول مشغول شد.

فرزندان و نوادگان

شهاب‌الدین محمد که در حیات پدر درگذشت؛ فخرالدین احمد (متوفی 620ق) معروف به شافعی الزمان که از پدر خرقه گرفت و در حیات او و پس از وی به‌جای او وعظ می‌کرد؛ فخرالدین که کتاب الوجیز امام غزالی را ـ که در فقه است ـ به نظم درآورده و اشعاری به فارسی و عربی سروده است، فرزندانش هستند. فرزند فخرالدین، شیخ‌الاسلام روزبهان ثانی (متوفی 685) مریدان بسیار داشته و گویند که برخی از حاکمان غیرمسلمان به دست وی مسلمان شده بودند. خطبه‌ها و اشعار فارسی بسیار از وی باقیمانده است. فرزندان روزبهان ثانی (نبیره‌های روزبهان بقلی) عبداللطیف و شرف‌الدین ابراهیم، نیز هر یک کتابی در احوال و آثار شیخ روزبهان بقلی نوشته‌اند.

جایگاه روزبهان

مریدان وی از میان طبقات مختلف از جمله بزرگان و علما، صاحبان مشاغل و زنان بودند. اگرچه بقلی کرامت را برای عارف از جمله حجاب‌های وصال به حق می‌شمرد، کرامات زیادی از وی نقل کرده‌اند.

بقلی هر هفته چند نوبت در مسجد عتیق و مسجد سُنقُری وعظ می‌کرد. او در اواخر عمر به‌نوعی فلج دچار شد، اما باز هم با شوق و به کمک مریدان به مسجد می‌رفت و وعظ می‌کرد و پس از بیان مختصری در باب معانی ظاهری آیات و روایات به توضیح معانی عرفانی آن‌ها می‌پرداخت.

اساتید

وی از همان اوان زندگی تمایلات عرفانی داشت تا اینکه در 25 سالگی از خلق برید و در کوه‌های اطراف شیراز به عبادت و ریاضت پرداخت و قرآن را از برکرد و نزد نخستین مرشد خود، شیخ جمال‌الدین فسایی، رفت و سپس به محضر یکی از زهاد کُرد به نام جاگیر (متوفی 591ق) رسید که در سامره می‌زیست و از شیخ سراج‌الدین محمود بن خلیفه (متوفی 562ق) که خرقه او با دو واسطه به شیخ ابواسحاق کازرونی می‌رسید، بهره برد. بقلی در سفر حج که مریدانش همراه وی بودند از شیخ ابوالصفا در «واسط» خرقه گرفت و پس از حج به مصر و شام رفت و سرانجام به شیراز بازگشت و باقی روزگار خود را به تدریس، تربیت مریدان و نگارش کتاب گذرانید.

علاوه بر موارد مذکور، استادان وی عبارت بودند از:

امام فخرالدین نصر بن مریم؛
ارشدالدین علی نیریزی (متوفی 604ق) که با بقلی در تأیید سماع موافق بود؛
صدرالدین سِلَفی اصفهانی (478-576ق) که بقلی و ابونجیب سهروردی (490-563ق) در حدود 557، در محضر او در اسکندریه صحیح بخاری را خواندند.

عقاید و آرا

بقلی را در فروع دین، شافعی شمرده‌اند، اما به‌طوری‌که از کتاب المُوشَّح برمی‌آید، او در حصار مذهب شافعی نمانده و گاه به رأی مذاهب دیگر عمل می‌کرده است.

روزبهان، در تقدیس و تکریم امام علی(ع) و استفاده از احوال و اقوال آن حضرت، اهتمام جدی داشته و او را «وصی رئیس» شمرده است. در کتاب‌هایی که نبیرگان روزبهان بقلی در مناقب او نگاشته‌اند، احادیثی در منقبت حضرت فاطمه(س) و حسنین علیهماالسلام و حدیث ثقلین آمده است.

او در تحصیل معرفت، ضرورت واسطه میان حق و خلق را در همه‌جا تأیید نمی‌کند و در ربط میان خویش و پیامبر(ص) بدون استناد به روایت و سند، روایت‎های بی‌واسطه می‌آورد و از «حَدَّثَنی نَبیُّنا مُحمدٌ» دم می‌زند و علوم و معارف صوفیان را برگرفته از «کشف» می‌داند.

در نظر و زبان روزبهان بقلی، عشق از اهمیت و جایگاه بالایی برخوردار است و کمتر واژه‌ای به‌اندازه عشق و مشتقات آن در آثار او تکرار شده است. بقلی در بحث عشق بر جمال و جمال‌پرستی تکیه می‌کند و با توجه به اهمیتی که برای حسن و زیبایی قائل است به کلیه مظاهر طبیعت دل‎بستگی دارد. بقلی به صور زیبا و جامه‌های آراسته علاقه خاصی داشته که در مکاشفات وی بازتاب یافته است.

وی به رقص و سماع سخت پایبند بوده و رقص را فرح روح و سماع را سفیر حق می‌دانسته، به‌طوری‌که فرشتگان را در سماع می‌دیده است. بااین‌همه، در آخر عمر از سماع بازمی‌ایستد و می‌گوید: من اینک از پروردگارم عزوجل، سماع دارم و ازآنچه از دیگران می‌شنوم روی‌گردانم.

بقلی، برخلاف سهروردی، جذبه را بر سلوک برتری می‌دهد. همین تفاوت‌نظر در میان حافظ و سعدی که به ترتیب متأثر از یکی از این دو عارف بوده‌اند، دیده می‌شود.

وفات

روزبهان بقلی در 606 در شیراز درگذشت. مزارش در قبرستان محله باغ نو (درب شیخ) و جنب رباطی بود که بر اساس کتیبه قدمگاه، خود آن را در 560ق در شیراز ساخته بود و بعدها مزارش به این رباط ملحق شد. در کنار مزار وی چند تن از فرزندان و نوادگان او به خاک سپرده شده‌اند. در گذشته، بر زیارت این محل در روز سه‌شنبه تأکید می‌کردند و وضوگرفتن با آب چاه این رباط و نمازگزاردن بر مزار بقلی را موجب رواشدن حاجت می‌شمردند. این مزار و رباط که به‌تدریج به‌صورت نیمه‌مخروبه و نیمه‌متروکه در آمده بود، امروزه تعمیر و بازسازی شده است.

آثار

بقلی در فارسی‌نویسی استاد بود و در آثار او تعبیرات بسیاری حاکی از توجه به شخصیت‎ها، عناصر داستانی و مفاهیمی مربوط به ایران باستان وجود دارد، از جمله زند و پازند، ساسانیان ولایت. مجموعه سروده‌های او به دو زبان فارسی و عربی در دیوان المعارف فی الشعر گردآوری شده بود که شطحیاتی منظوم نیز در برداشت. در آثاری که به شرح احوال و آثار او پرداخته‌اند، نمونه‌های فراوانی از اشعار فارسی وی آمده است. مثنوی فارسی تحفة العرفان او چاپ شده است. روزبهان بقلی به گویش نیریزی هم ابیاتی دارد.

بقلی تألیف را نیز حجاب شمرده اما بیش از شصت اثر در علوم ظاهر و باطن داشته که برخی از آن‌ها موجود است. آثار وی درباره تصوف حدود 21 کتاب است که برخی از آن‌ها بدین شرح است:

اَلاِغانة یا شرح الحُجُبِ وَ الأستار في مَقامات أهل الأنوار و الأسرار. به زبان عربی که شرح و تفسیر و تأویل حدیثِ معروف نبوی است که طبق آن، پیامبر(ص) فرموده است: هرروز برای زدودن تیرگی‌های بسیار‎ اندکی که بر قلبم نشیند، بیش از هفتادبار استغفار می‌کنم.
الأنوار في كشف الأسرار، به فارسی درباره مکاشفات اولیا و مقامات اهل معرفت و اسرار صوفیان.
بيان المقامات. در بیان صد درجه آغاز، میانه و پایان راه سالکان صوفی و ویژگی آن‌ها
سیر الأرواح. به زبان عربی درباره احوال روح و تصرف آن در نفس، در باب اختلاف دانشوران در چیستی روح.
كشف الأسرار و مكاشفات الأنوار. زندگی‌نامه علمی ‎و روحانی بقلی که در آن دعاوی شگفت‌انگیزی درباره مکاشفات خود کرده است.
غلطات السالكين. به زبان فارسی در باب لغزش‌هایی که در راه سالکان پیش می‌آید.
يواسين. به زبان عربی درباره رازهای غامض معرفت، با شطحیاتی غریب همراه با نقطه و دایره و اشکال دیگر که خود گوید آن را در برابر طواسین حلاج نوشته است.
مَشرَبُ الأرواح. این اثر از لطیف‎ترین مصنفات بقلی است که در آن هزار و یک مقام از مقامات نیکان (مقامات عرفانی) در بیست باب فراهم آمده است.
رساله قدس یا قدسية یا رسالة الاُنس في روحِ القُدس. این رساله در دوازده باب به فارسی که به درخواست مشایخ خراسان، ترکستان و ماوراءالنهر نوشته است.
شرح شطحیات به فارسی درباره معنای شطح، اسرار حروف تهجی و احکام متشابهات حدیث که به درخواست یکی از مریدان نوشته است.
منطق الأسرار ببیان الأنوار. این اثر به زبان عربی در شرح شطحیات که بقلی کتاب فارسی خود را از این متن برگرفته است.
عبهر العاشقین. در 32 فصل در عشق و اقسام آن؛ انسانی، عقلی، روحانی، الهی و جمال‌پرستی.
مکتوبات روزبهان. حاوی مکاتبات وی با برخی از بزرگان عصر خویش است که از جمله آن‌ها نامه او به شیخ نجم‌الدین کبری است.
لطائف البيان في تفسير القرآن.
عرائس البيان. در تفسیر و تأویل مشتمل بر اقوال عرفا و احادیث امامان شیعه.
المكنون في حقايق الكلم النبوية.
المفاتيح في شرح المصابيح.
الموشح في المذاهب الأربعة.
ترجيح قول الشافعي بالدليل.
المفتاح في علم أصول الفقه.
الإرشاد في علم الكلام.
مسالك التوحيد في علم الكلام.
الهداية في علم النحو.
كتاب في التصريف.^[۱]