گنجینه بهارستان: تفاوت میان نسخه‌ها

'''گنجینه بهارستان'''، مجموعه شش رساله در پزشکی به کوشش مرکز پژوهش کتابخانه مجلس شورای اسلامی است. اثر حاضر، دفتر اول و دوم از مجموعه علوم و فنون (پزشکی 1 و 2) گنجینه بهارستان است و مشتمل بر شش رساله است.

#:رساله، در یک مقدمه و چهار مقاله تنظیم شده است. مقدمه شامل توحید، نعت و تهدیه، ثنای مهدی‌الیه و قصیده‌ای در 23 بیت است. مقاله نخست در علم نظری طب شامل هفده باب است. در این مقاله به موضوع طب، مقدمات فلسفه طبیعی و نظریه اخلاط و امزجه، مقدمة المعرفه، سته ضروریه و حفظ الصحه است. مقاله دوم، شامل 59 باب و حجیم‌ترین بخش رساله است. چهل‌ونه باب آن به توصیف بیماری‌های خاص اعضا پرداخته و ذیل هر بیماری، سبب، علائم، درمان و خوراک مناسب بیمار را برشمرده است. ده باب آخر این مقاله در امراضی است که مربوط به عضو واحدی نیست. بیماری‌های پوست و استخوان در این ابواب مطرح شده‌اند. در باب آخر به‌تفصیل از زهرها، گزیدگی‌ها و اجتناب از گزندگان سخن به میان آمده است<ref>ر.ک: همان، ص52-53؛ پیشگفتار، همان، ص28</ref>. مقاله سوم شامل قرابادین کوچک یا ادویه مفرده است که با روش الفبایی مرتب شده است. در این مقاله از دویست‌وشصت دارو یاد شده است. این داروها چیزهایی از قبیل گیاهان و اجزای آنها، محصولات گیاهی، محصولات حیوانی و... همچنین جامدات و غذاها هستند. مقاله چهارم، در شناخت داروهای مرکب یا قرابادین کبیر و شامل بیست‌ودو باب است. این داروها برحسب وجه و روش استعمال یا شکل فیزیکی یا شیمیایی تهیه آنها طبقه‌بندی و مرتب شده‌اند. هریک از باب‌ها که مربوط به یکی از طبقات است، عمدتا عبارت است از دستورالعمل‌های ترکیب اجزای داروهای ترکیبی با ذکر نسبت ترکیب و مقدار استفاده روزانه به‌همراه خواص و منافع دارو<ref>ر.ک: همان، ص54-55؛ همان</ref>.

#:هرچند این اثر به جهت محتوای ارزشمند آن مورد ستایش معاصران و آیندگان نویسنده واقع شده است، لکن به جهت وجود مشابهت‌هایی در متن کتاب با آثار سید اسماعیل جرجانی (م نیمه اول قرن شش) گمان اقتباس در کتاب مورد بحث مطرح شده است<ref>ر.ک: مقدمه مصححان، ج1، ص55-56 </ref>.

#:مصححان با توجه به شش نسخه از نسخی که بررسی کرده‌اند، نام غیاثیه را برای آن ترجیح داده‌اند و مبنای تصحیح خود را بر سه نسخه کتابخانه‌های مغنیساگنل به رمز «ل»، مجلس شورای اسلامی، به رمز «س» و کتابخانه ملی پاریس، به رمز «م» قرار داده‌اند. همچنین ضمن اشاره به اختلاف نسخ در پاورقی، در صورت تغایر متون علمی و طبی، متنی را که با آرای عمومی اطبا در کتب طب موافق بوده، برگزیده و به این امر توجه داده‌اند. تصحیح فهرست با در نظر گرفتن انطباق آن با عناوین ابواب متن و ترجیح نسخ هماهنگ‌تر در این مورد، توضیح نام‌های اعضا، امراض و واژه‌های دشوار به‌همراه شرح اسامی گیاهان نامشهور در پاورقی، از کارهای دیگر مصححان اثر است<ref>رک: همان، ص67- 68</ref>.

#:این رساله، مشتمل بر چهارده باب و هر باب، مشتمل بر چندین فصل است و درباره بیماری‌های انسان از سر تا پاست؛ از آن جمله امراض سر، چشم، گوش و بینی، دهان و حلق، سینه و ریه و قلب، روده، مثانه و اعضای تناسلی، درد کمر، درمان تب‌ها، ورم‌ها، ضایعات پوستی، سوختگی اعضا و... است. همچنین شامل مطالبی است درباره بیماری‌های لگن و خاصره زن و شرح چگونگی درمان جراحاتی از شکم و آخرین فصل کتاب مربوط به مارگزیدگی است که در اغلب رساله‌های این دوره عمومیت داشته است<ref>ر.ک: همان؛ پیشگفتار، همان، ص28؛ متن کتاب، همان، ص310-314</ref>.

#:تصحیح این رساله بر اساس نسخه دست‌نویس موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران بوده و کاستی‌های آن با توجه به نسخ دیگر توسط مصحح برطرف شده است<ref>ر.ک: مقدمه مصحح، ج1، ص307</ref>. وی ضمن اشاره به اختلاف نسخ، در پاورقی برخی از واژگان دشوار را توضیح داده است<ref>رک: همان، ص309</ref>. همچنین در مواردی نام برخی گیاهان، اعضای بدن و داروها را شرح داده است<ref>ر.ک: همان، ص315-317</ref>.

#:این رساله، به جهت حفظ صحت ملتزمان شاه سلطان سلیمان و درباریان وی در ایام شیوع بیماری وبا نگاشته شده است. تاریخ کتابت که به نام شاه سلطان سلیمان بوده، به سال 929ق، گفته شده است.

#:این کتاب، مشتمل بر مقدمه، مقصود و خاتمه است<ref>ر.ک: مقدمه مصحح، همان، ص486</ref>.

#:این اثر، از انگشت‌شمار آثار پزشکی کهن است که ضمن برخورداری از نگارشی آسان و خلاقیت در نگارش، کشش‌های خاصی دارد که خواننده از خواندن آن کمتر احساس خستگی می‌نماید. همچنین علی‌رغم حجم اندکش اطلاعات تاریخی، اجتماعی و مذهبی خوبی از روزگار خود را به دست می‌دهد<ref>ر.ک: مقدمه مصحح، همان، ص485</ref>.

#:نویسنده در مواردی فراوان به شعر شاعران بزرگ، به‌ویژه حافظ استناد جسته؛ ازاین‌رو در میانه متن، رباعی‌های فراوانی را می‌توان دید که به‌مناسبت موضوع هر بحث ذکر شده است<ref>ر.ک: همان</ref>. نویسنده در تقابل میان فلسفه و دین، جانب دین را گرفته و از بخشی از حکمت و پزشکی که با اصول دینی مغایر می‌دانسته، صرف نظر کرده است<ref>رک: همان</ref>.

#:مصحح علاوه بر تصحیح متن رساله، به آدرس‌دهی آیات، احادیث و روایات و شرح و توضیح برخی عبارات متن در پاورقی پرداخته است<ref>ر.ک: متن کتاب، همان، ص489 و 493 و 496</ref>.

#:نوشتار حاضر، شرح و بیان لغات غریب و اصطلاحات طبی کتاب «اختیارات بدیعی»، نوشته علی بن حسین انصاری، معروف به زین‌الدین عطار (تولد 729-806ق) است. نویسنده اثر که کرمانی دانسته شده، آن را در سال 895ق، نگاشته و نام «بدیعیات اختیاری در حل اختیارات بدیعی» بر آن نهاده است<ref>ر.ک: پیشگفتار، ج2، ص53؛ مقدمه مصحح، همان، ص60 و 65</ref>.

#:ساختار کتاب بر اساس حروف الفبا تنظیم شده است. هر قسمت از این کتاب که شامل یک حرف از حروف الفباست، متشکل از سه بخش «الأعضاء»، «الأمراض» و «المتفرقات» است و لغات مربوط به هر قسمت طبق حروف اولشان به‌ترتیب الفبا تنظیم شده است، اما در ترتیب مدخل‌ها دقت کافی صورت نگرفته است و نویسنده آنها را تنها با توجه به حرف اولشان مرتب کرده است. در مواردی که مؤلف لازم دانسته، توضیحاتی اضافی را با عنوان فایده بر مدخل افزوده است.

#:این رساله همچنین حاوی چند تصویر است. نخستین تصویر در مدخل «افواه عروق» متعلق به هیکل انسان است و در آن رگ‌های مختلف، معده، امعا، کبد و... نشان داده شده است. دومین تصویر در فایده، مدخل «انتشار» است که مغز، چشم‌ها، طبقات و اعصاب چشمی را نمایش داده است. سومین تصویر، مربوط به مدخل «فقار» است. در این تصویر، مهره‌های پشت و ستون فقرات نمایانده شده است<ref>ر.ک: همان، ص62-63</ref>.

#:مصحح این اثر را بر اساس دو نسخه کتابخانه مجلس شورای اسلامی تصحیح کرده است و علاوه بر اشاره به اختلاف آنها در پاورقی، به شرح و توضیح برخی واژگان و عبارت‌های متن پرداخته و توضیحاتی نیز پیرامون برخی از مطالب داده است<ref> رک: همان، ص63 و 66-67</ref>.

#:این رساله طبی، به چگونگی ساخت پادزهر که در گذشته به‌عنوان تریاق شناخته می‌شده، اختصاص یافته است<ref>ر.ک: مقدمه مصحح، همان، ص149</ref>. نویسنده، این رساله را در حدود سال 970ق، برای نورالدین نعمت‌الله باقی حسینی، حاکم یکی از ولایات شاه طهماسب صفوی به نگارش درآورده است<ref>رک: همان، ص149</ref>.

#:در این رساله، از منابعی همچون ذخیره خوارزمشاهی، اختیارات بدیعی، رساله تریاق حنین بن اسحاق، صیدنه ابوریحان و ترجمه آن و... استفاده شده است<ref>ر.ک: همان، ص164-165</ref>. همچنین در آن، به اقوال بیش از چهل تن از پزشکان و داروسازان کهن تا روزگار نویسنده اشاره شده است که شامل عالمان پیش از اسلام و پس از اسلام می‌گردد<ref>ر.ک: همان، ص154</ref>.

#:مطالب این رساله، در یک مقدمه، سه رکن و یک خاتمه ترتیب یافته است. مقدمه کتاب، خود، دارای دو مطلب است. مطلب نخست، پیرامون نام‌گذاری تریاق فاروق و دیدگاه‌های گوناگون پیرامون آن به‌همراه تاریخچه‌ای کوتاه در پیدایش آن است. در مطلب دوم، از پدیدآورندگان و تأمل‌کنندگان تریاق فاروق و آشکارکنندگان مزایای آن و اختلاف نظر دانشمندان پیرامون مبدع آن و همچنین تاریخچه افزوده‌ها به آن ترکیب، سخن رفته است. رکن اول که پیرامون اجزای تشکیل‌دهنده تریاق فاروق است، دارای دو جزو است. نخست در ذکر اجزای بنیادین تریاق فاروق و یادآوری اختلاف نسخه‌های آن است. دوم، درباره اجزای فرعی آن، یعنی قرص‌های سه‌گانه (قرص افعی، اسقیل و اندروخون) است. #:در رکن دوم، از حدود شصت‌وچهار جزء تشکیل‌دهنده تریاق فاروق، که معدنی و گیاهی و جانوری است، به‌تفصیل سخن رفته و همچنین شامل مفردات و مرکبات است.

#:در تصحیح رساله، نسخه موجود در کتابخانه مجلس شورای اسلامی اساس کار قرار گرفته و با دو نسخه موجود در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی مقابله شده است. مصحح، رسم‌الخط کتاب را با در نظر گرفتن قواعد ویرایشی تغییر داده و به‌روز نموده و کلمات نادرست متن را نیز اصلاح کرده و در پاورقی به آن توجه داده است. استخراج و مستندسازی نقل قول‌ها به‌همراه ارائه توضیحاتی برای گویاتر شدن برخی مفاهیم، در پاورقی، از دیگر کارهای مصحح است<ref>ر.ک: مقدمه مصحح، همان، ص168-170</ref>.

#:نوشتار حاضر، ترجمه رساله «حفظ الصحة» منسوب به ابن سینا است که در حقیقت دستورالعمل‌های پزشکی و بهداشتی برای توده مردم است و مترجم، آن را در سال 1105ق، به دستور رستم خان، سپهسالار دوره صفوی به فارسی برگردانده است<ref>ر.ک: پیشگفتار، همان، ص54؛ مقدمه مصححان، همان، ص338 و 340-341</ref>.

#:رساله «حفظ الصحة» که گاهی بر آن، نام «در النفيس» اطلاق شده، در سیزده باب نگاشته شده است<ref>ر.ک: مقدمه مصححان، همان، ص339</ref>، لکن مترجم بخش مفصلی از رساله مربوط به شراب را به درخواست فرمانروا حذف نموده و دو باب دیگر بر آن افزوده است؛ به‌گونه‌ای که مجموع ابواب آن را به چهارده رسانده است<ref>رک: همان، ص341</ref>.