گنجینه بهارستان

گنجینه بهارستان، مجموعه شش رساله در پزشکی به کوشش مرکز پژوهش کتابخانه مجلس شورای اسلامی است. اثر حاضر، دفتر اول و دوم از مجموعه علوم و فنون (پزشکی 1 و 2) گنجینه بهارستان است و مشتمل بر شش رساله است.

1. غیاثیه: رساله‌ای از نجم‌الدین محمود بن صائن‌الدین الیاس شیرازی، از اطبای نامی سده هشتم هجری در طب است و توسط آرش ابوترابی و فاطمه مهری تصحیح شده است.

   این رساله‌ی مختصر طبی با نام «مختصر في الطب» و «رساله در طب» نیز شناخته شده است. گفته شده است که نویسنده، این اثر را به اشاره یکی از امرای مغول که نام او به اختلاف «یسدر» یا «یستدر» گفته شده، نگاشته است؛ بااین‌وجود برخی نیز بر این باورند این اثر به نام ابوجعفر محمد بن ایلدگز نوشته شده است.

   رساله، در یک مقدمه و چهار مقاله تنظیم شده است. مقدمه شامل توحید، نعت و تهدیه، ثنای مهدی‌الیه و قصیده‌ای در 23 بیت است. مقاله نخست در علم نظری طب شامل هفده باب است. در این مقاله به موضوع طب، مقدمات فلسفه طبیعی و نظریه اخلاط و امزجه، مقدمة المعرفه، سته ضروریه و حفظ الصحه است. مقاله دوم، شامل 59 باب و حجیم‌ترین بخش رساله است. چهل‌ونه باب آن به توصیف بیماری‌های خاص اعضا پرداخته و ذیل هر بیماری، سبب، علائم، درمان و خوراک مناسب بیمار را برشمرده است. ده باب آخر این مقاله در امراضی است که مربوط به عضو واحدی نیست. بیماری‌های پوست و استخوان در این ابواب مطرح شده‌اند. در باب آخر به‌تفصیل از زهرها، گزیدگی‌ها و اجتناب از گزندگان سخن به میان آمده است. مقاله سوم شامل قرابادین کوچک یا ادویه مفرده است که با روش الفبایی مرتب شده است. در این مقاله از دویست‌وشصت دارو یاد شده است. این داروها چیزهایی از قبیل گیاهان و اجزای آنها، محصولات گیاهی، محصولات حیوانی و... همچنین جامدات و غذاها هستند. مقاله چهارم، در شناخت داروهای مرکب یا قرابادین کبیر و شامل بیست‌ودو باب است. این داروها برحسب وجه و روش استعمال یا شکل فیزیکی یا شیمیایی تهیه آنها طبقه‌بندی و مرتب شده‌اند. هریک از باب‌ها که مربوط به یکی از طبقات است، عمدتا عبارت است از دستورالعمل‌های ترکیب اجزای داروهای ترکیبی با ذکر نسبت ترکیب و مقدار استفاده روزانه به‌همراه خواص و منافع دارو.

   هرچند این اثر به جهت محتوای ارزشمند آن مورد ستایش معاصران و آیندگان نویسنده واقع شده است، لکن به جهت وجود مشابهت‌هایی در متن کتاب با آثار سید اسماعیل جرجانی (م نیمه اول قرن شش) گمان اقتباس در کتاب مورد بحث مطرح شده است.

   مصححان با توجه به شش نسخه از نسخی که بررسی کرده‌اند، نام غیاثیه را برای آن ترجیح داده‌اند و مبنای تصحیح خود را بر سه نسخه کتابخانه‌های مغنیساگنل به رمز «ل»، مجلس شورای اسلامی، به رمز «س» و کتابخانه ملی پاریس، به رمز «م» قرار داده‌اند. همچنین ضمن اشاره به اختلاف نسخ در پاورقی، در صورت تغایر متون علمی و طبی، متنی را که با آرای عمومی اطبا در کتب طب موافق بوده، برگزیده و به این امر توجه داده‌اند. تصحیح فهرست با در نظر گرفتن انطباق آن با عناوین ابواب متن و ترجیح نسخ هماهنگ‌تر در این مورد، توضیح نام‌های اعضا، امراض و واژه‌های دشوار به‌همراه شرح اسامی گیاهان نامشهور در پاورقی، از کارهای دیگر مصححان اثر است.

2. زبدة قوانين العلاج في جميع الأمراض: نوشته محمد بن علاءالدین بن هبةالله سبزواری، ملقب به غیاث‌المطبب، از اطبای سده نهم هجری در طب است و توسط یوسف بیگ باباپور تصحیح شده است.

   رساله مورد بحث که به کیفیت مداواى بیماری‌ها اختصاص یافته است، مشابه تمام نوشته‌های کوچک درسی است که در آن ایام نوشته شده‌اند.

   این رساله، مشتمل بر چهارده باب و هر باب، مشتمل بر چندین فصل است و درباره بیماری‌های انسان از سر تا پاست؛ از آن جمله امراض سر، چشم، گوش و بینی، دهان و حلق، سینه و ریه و قلب، روده، مثانه و اعضای تناسلی، درد کمر، درمان تب‌ها، ورم‌ها، ضایعات پوستی، سوختگی اعضا و... است. همچنین شامل مطالبی است درباره بیماری‌های لگن و خاصره زن و شرح چگونگی درمان جراحاتی از شکم و آخرین فصل کتاب مربوط به مارگزیدگی است که در اغلب رساله‌های این دوره عمومیت داشته است.

   تصحیح این رساله بر اساس نسخه دست‌نویس موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران بوده و کاستی‌های آن با توجه به نسخ دیگر توسط مصحح برطرف شده است. وی ضمن اشاره به اختلاف نسخ، در پاورقی برخی از واژگان دشوار را توضیح داده است. همچنین در مواردی نام برخی گیاهان، اعضای بدن و داروها را شرح داده است.

3. نصیحت‌نامه سلیمانی: رساله‌ای از محمد بن حکیم بن مبارک، از عالمان سده دههم هجری قمری و از اطبای شاه سلیمان عثمانی (ح 926-974) و نیاکان او در خصوص حفظ صحت و سلامتی است. این رساله طبی - بهداشتی توسط حسین رضوی قمی تصحیح شده است.

   این رساله، به جهت حفظ صحت ملتزمان شاه سلطان سلیمان و درباریان وی در ایام شیوع بیماری وبا نگاشته شده است. تاریخ کتابت که به نام شاه سلطان سلیمان بوده، به سال 929ق، گفته شده است.

   هرچند که نام این کتاب در برخی از منابع کتاب‌شناسی، «حفظ الصحة» گفته شده است، اما نویسنده در مقدمه کتاب به نام آن، یعنی نصیحت‌نامه سلیمانی تصریح کرده است.

   این کتاب، مشتمل بر مقدمه، مقصود و خاتمه است.

   مقدمه کتاب در تعریف هوا و احکام آن و در چند فصل است. در مقصود رساله، شش فصل آمده که هریک از فصول آن در بیان تدبیر امور یکی از سته ضروریه (هوا، خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها، حرکت و سکون بدنی و معنوی و...) است. نویسنده، سرآغاز مطالب را به موضوع هوا در ایام وبا اختصاص داده است. خاتمه رساله نیز در بیان تدبیرهای شرعی سلامتی است و مشتمل بر چندین راهکار است.

   این اثر، از انگشت‌شمار آثار پزشکی کهن است که ضمن برخورداری از نگارشی آسان و خلاقیت در نگارش، کشش‌های خاصی دارد که خواننده از خواندن آن کمتر احساس خستگی می‌نماید. همچنین علی‌رغم حجم اندکش اطلاعات تاریخی، اجتماعی و مذهبی خوبی از روزگار خود را به دست می‌دهد.

   نویسنده در مواردی فراوان به شعر شاعران بزرگ، به‌ویژه حافظ استناد جسته؛ ازاین‌رو در میانه متن، رباعی‌های فراوانی را می‌توان دید که به‌مناسبت موضوع هر بحث ذکر شده است. نویسنده در تقابل میان فلسفه و دین، جانب دین را گرفته و از بخشی از حکمت و پزشکی که با اصول دینی مغایر می‌دانسته، صرف نظر کرده است.

   مصحح علاوه بر تصحیح متن رساله، به آدرس‌دهی آیات، احادیث و روایات و شرح و توضیح برخی عبارات متن در پاورقی پرداخته است.

4. بدیعات اختیاری: رساله‌ای از مؤلفی ناشناخته از سده نهم هجری قمری است. این اثر طبی توسط یوسف بیگ‌ باباپور تصحیح شده است.

   نوشتار حاضر، شرح و بیان لغات غریب و اصطلاحات طبی کتاب «اختیارات بدیعی»، نوشته علی بن حسین انصاری، معروف به زین‌الدین عطار (تولد 729-806ق) است. نویسنده اثر که کرمانی دانسته شده، آن را در سال 895ق، نگاشته و نام «بدیعیات اختیاری در حل اختیارات بدیعی» بر آن نهاده است.

   ساختار کتاب بر اساس حروف الفبا تنظیم شده است. هر قسمت از این کتاب که شامل یک حرف از حروف الفباست، متشکل از سه بخش «الأعضاء»، «الأمراض» و «المتفرقات» است و لغات مربوط به هر قسمت طبق حروف اولشان به‌ترتیب الفبا تنظیم شده است، اما در ترتیب مدخل‌ها دقت کافی صورت نگرفته است و نویسنده آنها را تنها با توجه به حرف اولشان مرتب کرده است. در مواردی که مؤلف لازم دانسته، توضیحاتی اضافی را با عنوان فایده بر مدخل افزوده است.

   این رساله همچنین حاوی چند تصویر است. نخستین تصویر در مدخل «افواه عروق» متعلق به هیکل انسان است و در آن رگ‌های مختلف، معده، امعا، کبد و... نشان داده شده است. دومین تصویر در فایده، مدخل «انتشار» است که مغز، چشم‌ها، طبقات و اعصاب چشمی را نمایش داده است. سومین تصویر، مربوط به مدخل «فقار» است. در این تصویر، مهره‌های پشت و ستون فقرات نمایانده شده است.

   مصحح این اثر را بر اساس دو نسخه کتابخانه مجلس شورای اسلامی تصحیح کرده است و علاوه بر اشاره به اختلاف آنها در پاورقی، به شرح و توضیح برخی واژگان و عبارت‌های متن پرداخته و توضیحاتی نیز پیرامون برخی از مطالب داده است.

5. تریاق فاروق: نوشته کمال‌الدین حسین شیرازی، از اطبای سده دهم هجری قمری در طب است و به همت حسین رضوی برقعی تصحیح شده است.

   این رساله طبی، به چگونگی ساخت پادزهر که در گذشته به‌عنوان تریاق شناخته می‌شده، اختصاص یافته است. نویسنده، این رساله را در حدود سال 970ق، برای نورالدین نعمت‌الله باقی حسینی، حاکم یکی از ولایات شاه طهماسب صفوی به نگارش درآورده است.

   در این رساله، از منابعی همچون ذخیره خوارزمشاهی، اختیارات بدیعی، رساله تریاق حنین بن اسحاق، صیدنه ابوریحان و ترجمه آن و... استفاده شده است. همچنین در آن، به اقوال بیش از چهل تن از پزشکان و داروسازان کهن تا روزگار نویسنده اشاره شده است که شامل عالمان پیش از اسلام و پس از اسلام می‌گردد.

   مطالب این رساله، در یک مقدمه، سه رکن و یک خاتمه ترتیب یافته است. مقدمه کتاب، خود، دارای دو مطلب است. مطلب نخست، پیرامون نام‌گذاری تریاق فاروق و دیدگاه‌های گوناگون پیرامون آن به‌همراه تاریخچه‌ای کوتاه در پیدایش آن است. در مطلب دوم، از پدیدآورندگان و تأمل‌کنندگان تریاق فاروق و آشکارکنندگان مزایای آن و اختلاف نظر دانشمندان پیرامون مبدع آن و همچنین تاریخچه افزوده‌ها به آن ترکیب، سخن رفته است. رکن اول که پیرامون اجزای تشکیل‌دهنده تریاق فاروق است، دارای دو جزو است. نخست در ذکر اجزای بنیادین تریاق فاروق و یادآوری اختلاف نسخه‌های آن است. دوم، درباره اجزای فرعی آن، یعنی قرص‌های سه‌گانه (قرص افعی، اسقیل و اندروخون) است. #:در رکن دوم، از حدود شصت‌وچهار جزء تشکیل‌دهنده تریاق فاروق، که معدنی و گیاهی و جانوری است، به‌تفصیل سخن رفته و همچنین شامل مفردات و مرکبات است.

   رکن سوم، پیرامون ترکیب تریاق و وجه اختیاری اجزای آن است و حاوی سه جزو است که جزو سوم آن به اوزان تریاق پرداخته است. در بخش خاتمه، مدت زمان تکامل تریاک و تاریخ مصرف آن ذکر شده است.

   در تصحیح رساله، نسخه موجود در کتابخانه مجلس شورای اسلامی اساس کار قرار گرفته و با دو نسخه موجود در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی مقابله شده است. مصحح، رسم‌الخط کتاب را با در نظر گرفتن قواعد ویرایشی تغییر داده و به‌روز نموده و کلمات نادرست متن را نیز اصلاح کرده و در پاورقی به آن توجه داده است. استخراج و مستندسازی نقل قول‌ها به‌همراه ارائه توضیحاتی برای گویاتر شدن برخی مفاهیم، در پاورقی، از دیگر کارهای مصحح است.

6. ترجمه حفظ الصحة: اثری از عبدالکریم بن محمدیحیی قزوینی (متوفای 1134ق)، از دانشوران دوره صفویه است. این نوشته در موضوع طب و بهداشت است و توسط منصوره عرب و حسین رضوی برقعی تصحیح شده است.

   نوشتار حاضر، ترجمه رساله «حفظ الصحة» منسوب به ابن سینا است که در حقیقت دستورالعمل‌های پزشکی و بهداشتی برای توده مردم است و مترجم، آن را در سال 1105ق، به دستور رستم خان، سپهسالار دوره صفوی به فارسی برگردانده است.

   رساله «حفظ الصحة» که گاهی بر آن، نام «در النفيس» اطلاق شده، در سیزده باب نگاشته شده است، لکن مترجم بخش مفصلی از رساله مربوط به شراب را به درخواست فرمانروا حذف نموده و دو باب دیگر بر آن افزوده است؛ به‌گونه‌ای که مجموع ابواب آن را به چهارده رسانده است.

   حجم متن فارسی رساله، دو تا سه برابر عربی آن است که به‌مناسبت موضوع، در آن از دیگر نوشتارها و به‌ویژه احادیث کتب شیعه نیز استفاده شده است.

   متن رساله با مقدمه‌ای پیرامون ستایش خداوند و پیامبر(ص) و فرزندانش آغاز شده است و جملات آغازین رساله نشان از گرایش مذهبی نویسنده دارد. متن ترجمه نشان از توانمندی پارسی‌نگاری ندارد؛ ازاین‌رو ادب‌شناسان در نقد این ترجمه، آن را در فرودست‌ترین رده جای داده‌اند. مقدمه آغازین نوشته‌ که غالبا هنر نویسنده در آن آشکار می‌شود، در این ترجمه، کم‌فروغ است. توالی واژه‌ها به ذهن، نوشتاری خطابه‌ای و ساده‌تر منبری را یادآور می‌شود. جملات طولانی که یافتن پایان آنها اندکی دشوار است، کاربرد فراوان واژه‌های عربی و انتخاب بدون سلیقه آنها، از جمله ایرادهایی است که بر این ترجمه گرفته شده است.

   مصححان، با اساس قرار دادن یگانه نسخه موجود از اثر و با کمک نسخه عربی آن، به اصلاح برخی ابهام‌ها و افتادگی‌ها پرداخته‌اند. نسخه عربی رساله را نیز در آغاز قرار داده و به جهت آشنایی پژوهشگران، متخصصان طب و علاقه‌مندان به میراث مکتوب و ادبیات کهن در زمینه بهداشت و طب افزوده‌هایی در پاورقی آورده‌اند. معنای برخی از واژگان، توضیحاتی پیرامون برخی عبارات، اصطلاحات و آیات قرآن و معرفی برخی شخصیت‌ها، از مواردی است که مصححان نسبت به آنها اهتمام داشته‌اند.

گنجینه بهارستان
پدیدآوران	مرکز پژوهش کتابخانه مجلس شورای اسلامی (نويسنده) هاشمی، عبدالقادر (مترجم)
عنوان‌های دیگر	(مجموعه 3 رساله در پزشکی)
ناشر	مجلس شورای اسلامی. کتابخانه، موزه و مرکز اسناد
مکان نشر	ایران - تهران
سال نشر	1386ش
چاپ	1
شابک	‎964-6690-54-8
موضوع	پزشکی - نسخه‌‎های خطی فارسی - نسخه‌‎های خطی - ایران - نسخه‌‎های خطی فارسی - ایران
زبان	فارسی
تعداد جلد	2
کد کنگره	9گ4پ 6611 Z
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

منابع مقاله

مقدمه‌ها و متن کتاب.