نهاية المرام في شرح مختصر شرائع الإسلام

نهاية المرام في شرح مختصر شرائع الإسلام مؤلف کتاب شمس‌الدين محمد بن على بن حسين موسوى عاملى جبعى، معروف به صاحب مدارك (م 1009 ق) است، نام ديگر كتاب: غاية المرام في شرح مختصر شرائع الإسلام. (الذريعة ج 24 ص 206) می‌باشد. این کتاب شرح قسمتى از مختصر النافع يعنى از اول كتاب نكاح تا آخر كتاب نذر و عهود مى‌باشد.

نهایة المرام في شرح مختصر شرائع الإسلام
پدیدآوران	مؤسسه النشر الاسلامي التابعه لجماعه المدرسین بقم المشرفه (محقق) یزدی، حسین (محقق) عراقی، مجتبی (محقق) موسوی عاملی، محمد بن علی (نویسنده) اشتهاردی، علی پناه (محقق)
عنوان‌های دیگر	مختصر النافع فی فقه الامامیه. برگزیده. شرح نهایه المرام فی شرح مختصر شرایع الاسلام
ناشر	جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامي
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر	1413 ق
چاپ	1
موضوع	فقه جعفری - قرن 7ق. حلی، جعفر بن حسن، 602 - 676ق. مختصر النافع فی فقه الامامیه - نقد و تفسیر
زبان	عربی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏182‎‏ ‎‏/‎‏م‎‏3‎‏ ‎‏م‎‏3023‎‏8
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

علت نگارش

از آن‌جايى كه در مجمع الفائدة و البرهان تأليف محقق اردبيلى (قده) (م 993 ق) كه شرح بر إرشاد الأذهان تأليف علاّمۀ حلّى (قده) (م 726 ق) است، شرح كتاب نكاح تا كتاب نذر و عهود وجود ندارد، غاية المرام براى تكميل كتاب مجمع الفائدة و البرهان تأليف شده است.

بنظر مى‌رسد كه اين قسمت از مجمع الفائدة و البرهان را محقق اردبيلى شرح نزده است و يا به علت بد خط بودن آن، قابل استفاده نبوده است، از اين رو محقق اردبيلى از شاگردش صاحب مدارك خواسته است اين قسمت را شرح دهد كه مؤلف به احترام استادش اين قسمت را از كتاب مختصر النافع شرح زده است.

از طرفى به علت اين كه اين كتاب مكمل مجمع الفائدة و البرهان مى‌باشد طبق روال متعارف داراى خطبه در ابتداى كتاب نيست و معمولا از نظريات استادش محقق اردبيلى در كتاب مطلبى ديده نمى‌شود.

تأليف و انتشار

كتاب نهاية المرام در 19 رجب سال 1006 يا 1007ق به پايان رسيده است.

در انتهاى جلد دوّم غاية المرام و همين‌طور در جلد 24 الذريعة و روضات الجنات، 19 رجب سال 1006ق اعلام شده است. (الذريعة ج 24 ص 406 و روضات الجنات ج 7 ص 50 و 369 كتاب)، در حالى كه در جلد 16 الذريعة 19 رجب سال 1007ق ذكر شده است. (الذريعة ج 16 ص 20).

جلد اول كتاب موجود در رجب سال 1413ق و جلد دوم ذى الحجة در سال 1413ق در مؤسسۀ نشر اسلامى، تابع جامعۀ مدرسين حوزۀ علميۀ قم چاپ شده است.

گروه تحقيق حاج آقا مجتبى عراقى، شيخ على پناه اشتهاردى و آقا حسين يزدى بوده‌اند.

نسخه‌ها

كتاب موجود از مقابله و تصحيح با 6 نسخۀ خطى تهيه شده است كه عبارتند از:

1. نسخۀ خطى اهدايى از بيت آیت‌الله سيد احمد خوانسارى (قده)، در آخر جلد سوم آن آمده است كه در سال 1006ق نوشته شده است و به خط مؤلف مى‌باشد.
2. نسخۀ كتابخانۀ آیت‌الله مرعشى نجفى (قده) كه آن هم به خط مؤلف (قده) مى‌باشد.
3. نسخۀ كتابخانۀ مدرسۀ فيضيه در قم كه به خط سيد عبدالهادى بن احمد رفاعى در مكۀ مكرمه و در سال 1051ق نوشته شده است.
4. نسخۀ كتابخانۀ مجلس شوراى اسلامى كه به خط شيخ عبدعلى بن احمد بحرانى، صاحب كتاب اخبار الشريعة مى‌باشد.

تقسيم بندى مطالب

هم‌چنانكه گذشت كتاب غاية المرام شامل مباحث كتاب نكاح تا آخر كتاب نذر و عهود مى‌باشد.

با اين تذكر كه كتاب‌هاى وقوف، سكنى و عمرى و رقبى و كتاب وصايا نه در مجمع الفائدة و البرهان و نه در غاية المرام وجود ندارد.

قابل ذكر است كه كتاب اقرار در إرشاد الأذهان در مقصد ششم از كتاب ديوان و توابع آن و كتاب‌هاى وقف و وصايا در مقصد سوم و چهارم از كتاب عطايا و توابع آن آورده شده است.

همين‌طور كتاب اقرار كه در كتاب مختصر النافع قبل از كتاب أيمان ذكر شده است، در كتاب غاية المرام قبل از كتاب عتق آورده شده است كه ناشرين آن به علت اين كه اين مبحث در جلد نهم مجمع الفائدة و البرهان ذكر شده است آن را در كتاب غاية المرام چاپ نكرده‌اند. (صفحۀ 4 مقدمۀ ناشر).

در جلد اول كتاب نهاية المرام، كتاب نكاح را در بردارد و جلد دوم شامل كتاب‌هاى طلاق، خلع و مبارات، ظهار، ايلاء، كفارات، لعان، عتق، تدبير و مكاتبه و استيلاد، ايمان، نذر و عهود مى‌باشد.

كتاب نكاح شامل مباحث احكام عقد نكاح، اولياء عقد، اسباب تحريم، نكاح منقطع، نكاح اماء، عيب‌هايى كه موجب جواز فسخ نكاح مى‌شود، مهريه، احكام قسم، نشوز، شقاق، احكام فرزندان، احكام شير دادن و حضانت و نفقه مى‌باشد.

كلمات بزرگان

روضات الجنات: له كتاب «شرح المختصر النافع» و هو جيد، قد أطال فيه البحث و الاستدلال إنما انه لم يتم. (روضات الجنات ج 7 ص 51).

روضات الجنات: له كتاب مدارک الأحكام في شرح شرايع الإسلام، حاشية الاستبصار، حاشية التهذيب و حاشية على الفقيه الشهيد و شرح المختصر النافع و غير ذلك. و لقد أحسن و أجاد في قلة التصنيف و كثرة التحقيق و ردّ أكثر الأشياء المشهورة بين المتأخرين في أصول الفقه. (روضات الجنات ج 7 ص 45).

ويژگى‌ها

مؤلف عموماًبه نظريات شهيد اول در لمعه و شهيد ثانى در مسالك الأفهام و شيخ طوسى (قده) و محقق حلى در شرايع الإسلام نظر داشته و در موارد زيادى از شهيد ثانى با عبارت «قال جدّي» نقل قول مى‌نمايد.

از نقاط ضعف كتاب اين كه اگر چه مصادر و مآخذ حديثى و آيات شريفۀ قرآن كريم استخراج شده است اما مصادر و مآخذ اقوال و نظريات فقهاى عظام به ندرت بيان شده است كه خواننده را در استفاده از مآخذ و منابع با مشكل روبرو مى‌كند.

از نظريات مؤلف اين كه بر خلاف مشهور كه مراسيل ابن ابى عمير را قبول داشته و به آن استناد مى‌كنند، ايشان اين نظريه را قبول نداشته و به اين روايات عمل نمى‌كند. (ج 1 ص 182 كتاب غاية المرام).

منابع مقاله

روضات الجنات ج 7 ص 45 و ص 51

- رياض العلماء ج 5 ص 132

- ريحانة الأدب ج 3 ص 388

- الفوائد رضوية 559

- لؤلؤ البحرين 44

- طبقات أعلام الشيعة ج 5 ص 525 - آدرس به ج 1 ص 167 أمل الآمل