نامه دانشوران ناصری
| نامه دانشوران ناصری | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | جمعی از فضلاء و دانشمندان دوره قاجار (نويسنده)
ع‍ب‍درب آبادی، محمد مهدی بن غ‍لام‍ع‍ل‍ی (نويسنده) س‍اوج‍ی، اب‍وال‍ف‍ض‍ل‌ب‍ن ف‍ض‍ل‌ال‍ل‍ه (نويسنده) طال‍ق‍ان‍ی، حسن بن محمدتقی (نويسنده) قزوینی، ع‍ب‍دال‍وه‍اب بن ع‍ب‍دال‍ع‍ل‍ی (نويسنده) |
| عنوان‌های دیگر | در شرح حال ششصد تن از دانشمندان نامی |
| ناشر | دار العلم ** دار الفکر |
| مکان نشر | ایران - قم |
| سال نشر | 13سده |
| چاپ | 2 |
| موضوع | دانشمندان اسلامی - سرگذشت‌نامه - کشورهای اسلامی - سرگذشت‌نامه - اسلام -- سرگذشت‌نامه - ایران - سرگذشت‌نامه - دانشمندان ایرانی - سرگذشت‌نامه |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 9 |
| کد کنگره | ف2ن2 203 CT |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
نامه دانشوران ناصری؛ در شرح حال ششصد تن از دانشمندان نامی، اثر جمعی از فضلا و دانشمندان دوره قاجار، دایرة‌المعارفی است الفبایی، تألیف‌شده در عصر قاجار، در شرح احوال و بیان آثار مشاهیر علم و ادب در جهان اسلام.
گزارش تفصیلی
نخستین گام در تدوین دانشنامه، نامۀ دانشوران ناصرى بود كه با همكارى انجمنی از دانشمندان، در ١٢٩۴ق، در زمان ناصرالدین شاه قاجار (حک:١٢۶۴-١٣١٣ ق) و به دستور علیقلی میرزا اعتضاد السلطنه (متوفای ١٢٩٨ق) بنیان گذارده شد. در دستور کار تألیف این کتاب، که به منزلۀ دستورالعمل در دیباچۀ آن آمده است، از مؤلفان خواسته شده که شرح احوال و اخبار اساتید علوم و مشایخ فنون از علمای اسلام و سایر ادیان همراه با نوادر تاریخ ولطایف، حکایات، اشعار برجسته و آثار مهم آنان براساس اصول معتبر و مدارک قابل اعتماد، جمع آورى و تألیف شود. در زمان حیات اعتضادالسلطنه، دو مجلد از این کتاب به چاپ رسید و پس از مرگ وی، گروھی با نظارت محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه (متوفای ١٣١٣ق) کار را ادامه دادند. نویسندگان کتاب چهار تن از فضلای برجستۀ عهد ناصری بودند، به نام‌های حاجی میرزا ابوالفضل ساوجى (متوفای ١٣١٢ق)، طبيب و اديب و شاعر وخوشنويس؛ ميرزا حسن بن محمد تقى طالقانى، مؤلف لسان العجم؛ ملاآقاعبدالوهاب بن عبدالعلى گليزورى (متوفای ١٣٠۶ق)؛ شمس العلماء حاج شيخ محمد مهدی قزوینی عبدالرب آبادی (متوفای ١٣٣١ ق). جلد اول این کتاب، که با حرف الف و با مدخل «ابن بابويه قمی» آغاز شد، در ١٢٩۶ق و جلد هفتم آن كه به حرف «ش» و نام «شاه نعمت‌الله ولی» رسیده بود در ١٣٢۴ق منتشر شد و پس ازآن، کار تألیف نامۀ دانشوران ناصری متو قف گردید. از سخن اعتمادالسلطنه برمی‌آید که جزوه‌های آن را به شاه نشان می‌دادند.[۱]
کتاب، ترتیبی الفبایی دارد و فقط مشتمل است بر شرح احوال و آثار اشخاص نامدار حوزه‌های مختلف علوم. مفاهیم در این کتاب مدخل نشده، هرچند در ضمن بیان احوال اشخاص، درباره پاره‌ای موضوعات و مفاهیم علمی و ادبی و دینی بحث شده است. ترتیب الفبایی در حرف اول اسم اشخاص رعایت گردیده، اما در حرف دوم چندان به آن توجه نشده است. اسامی اشخاص بر رسم معمول و به پیروی از کتاب‌هایی مانند «تذكرة الحفاظ» ذهبی و «فوات الوفيات» صلاح‌الدین کتبی آورده شده است[۲].
همچنان که بیان گردید کتاب در صورت چاپ‌شده‌اش تا حرف «ش» بیشتر در دسترس نیست؛ هرچند محمدتقی بهار در «سبک‌شناسی» نوشته است که گویند قسمت‌های دیگر آن هم تألیف شده و به‌صورت دست‌نویس در کتابخانه‌های خصوصی موجود است. این مقدار چاپ‌شده مجموعاً 539 شرح حال را در بر دارد و از این تعداد، بیشتر شرح حال‌ها راجع به صوفیه و عرفا و سپس، به‌ترتیب، پزشکان، فقها، ادبا و شعرا و در مرحله بعد به‌ترتیب راویان، محدثان، فلاسفه، منجمان، مفسران، مورخان و متکلمان است و اندکی هم به ریاضی‌دانان و قضات اختصاص داده شده است[۳].
در این اثر، در ضمن شرح حال‌ها، فواید علمی و ادبی و تاریخی و انتقادی بسیاری، به‌مناسبت و بی‌مناسبت، آمده است که غالباً ارزشمند و درخور توجه هستند؛ از جمله تفکیک اسامی مشترک، تصحیح عناوین کتاب‌ها، برخی نقدها و نکات ادبی و لغوی، مطالبی مستقل در حد یک مقاله در موضوعاتی مانند بحث درباره ظهور یک مجدد در آغاز هر قرن، اصول اعمال فرقه ملامتیه، ابن قبه و تعبد به خبر واحد، مناظرات ابن قبه با زیدیه، تحقیق درباره اینکه روز عاشورا مطابق با چه روزی از هفته بوده است، بحثی درباره انواع خطوط و پیدایش و تکامل آنها، برخی فواید جغرافیایی و بالاخره بیان نکاتی در مقایسه دستاوردهای علم جدید با یافته‌های دانشمندان اسلامی نظیر ابوریحان بیرونی[۴].
نامه دانشوران ناصری به‌لحاظ نثر فارسی نیز درخور توجه است و از متون باارزش دوره قاجار بشمار می‌آید[۵].
نامه دانشوران ناصری را می‌توان نخستین گام برای تألیف دایرة‌المعارف به سبک جدید در ایران معاصر دانست؛ این اثر اولین تألیف گروهی در عصر جدید در ایران است که با طرح و اندیشه‌ای مشخص و بودجه‌ای معین و تحت نظارت کامل دولت به وجود آمده و واحد خاصی در وزارت علوم با عنوان «مجلس تألیف نامه دانشوران» تألیف آن را برعهده گرفته است و نیز مدیران ارشد آن، اعتضادالسلطنه و اعتمادالسلطنه، هر دو با معارف اروپایی عصر آشنا بوده‌اند[۶].
پانویس
منابع مقاله
- مقدسی، مهناز، دانشنامه‌های ایرانی، تهران، دفتر پژوهشهای فرهنگی، چاپ اول، 1384ش
- باغستانی، اسماعیل، «دانشنامه جهان اسلام»، تاریخ انتشار اینترنتی: 30 اردیبهشت 1390،