منوچهری، احمد بن قوص
ابوالنجم احمد بن قوص بن احمد منوچهری دامغانی (اواخر قرن چهارم - ۴۳۲ق)، معروف به منوچهری دامغانی، از شاعران بزرگ و خوش قریحه زبان فارسی در قرن پنجم هجری بود. تخلص او از نام منوچهر بن قابوس زیاری، از امیران زمانش، گرفته شده است. وی به دربار سلطان مسعود غزنوی راه یافت و بیشتر اشعارش در مدح این پادشاه و دیگر بزرگان دربار است. منوچهری را به عنوان "شاعر طبیعت" و مبتکر قالب "مسمط" در شعر فارسی میشناسند. او به ادبیات عرب، موسیقی، پزشکی و نجوم آگاهی داشت و این دانش در اشعارش نمود یافته است.
| احمد بن قوص منوچهری دامغانی | |
|---|---|
 منوچهری، احمد بن قوص | |
| نام کامل | ابوالنجم احمد بن قوص بن احمد منوچهری دامغانی |
| تخلص | منوچهری |
| نام پدر | قوص |
| ولادت | اواخر قرن چهارم یا اوایل قرن پنجم هجری قمری |
| محل تولد | دامغان، ایران |
| محل زندگی | دامغان، گرگان، ری، غزنه |
| رحلت | ۴۳۲ق |
| مدفن | (منسوب به گنبد زنگوله در دامغان - اثبات نشده) |
| دین | اسلام |
| پیشه | شاعر |
| منصب | شاعر دربار غزنوی |
| اطلاعات علمی | |
| اساتید | |
| برخی آثار | |
ولادت
نام کامل منوچهری در لباب الالباب، قدیمیترین تذکرهی عمومی فارسی، ابوالنجم احمد بن قوص بن احمد المنوچهری یاد شده است. بیت زیر از خود شاعر آن را تأیید میکند:
| بر هر کسی لطف کند و، لطف بیشتر | بر احمد بن قوص بن احمد کند همی |
تقریبا در همه تذکرهها نام و نسب او همان است که در لباب الالباب آمده است. اما درباره زادگاهش، خود منوچهری چنین اشاره کرده است:
| سوی تاج عمرانیان هم بدین سان | بیامد منوچهری دامغانی |
با این اظهار صریح در دامغانی بودن او، و نیز اشتباه دولتشاه سمرقندی و به تبع او دیگران، که او را بلخی دانستهاند، تردیدی باقی نمیماند.
از تاریخ ولادت و اوایل زندگی او آگاهی درستی در دست نیست. عوفی به جوانی و اندک سالی منوچهری اشاره کرده، او را «اندک عمر و بسیار فضل» یاد کرده است.
خود شاعر در اشعاری که به دوران سلطنت مسعود غزنوی(421-432ق) سروده گه گاه به جوانی خود اشاره میکند. و از آنجا که تاریخ وفاتش را هم 432ق نوشتهاند، میتوان گفت، منوچهری باید در حدود اواخر قرن چهارم یا سالهای نخستین قرن پنجم دیده به جهان گشوده باشد[۱].
نام شعری منوچهری
تخلص وی ظاهرا از نام فلکالمعالی منوچهر بن قابوس (403 تا 423ق) گرفته شده است و منوچهری تا سال فوت منوچهر بن قابوس (423ق) در دستگاه این امیر بوده و یا با وی ارتباط داشته است[۲].
تحصیلات
اطلاعات دقیقی از تحصیلات رسمی منوچهری در دسترس نیست، اما با توجه به تسلط فوقالعاده او بر زبان و ادبیات عرب، حفظ اشعار شاعران عرب، و آگاهی از علوم زمانه چون نجوم و پزشکی، میتوان دریافت که از هوش و حافظهای سرشار برخوردار بوده و تحصیلات گستردهای داشته است. وی از ادبیات عرب تأثیر بسیاری پذیرفت و ظاهراً شاگرد عنصری بلخی، شاعر نامدار همعصرش، بوده است.
ممدوحان شاعر
بیشتر اشعار منوچهری در مدح سلطان مسعود غزنوی (421 تا 432ق) است و شاعر در این قصاید علاوه بر مدیحهسرائی به جزئیات زندگی و جنگها و گرفتاریهای مسعود از جانب ترکان سلجوقیانی اشاره کرده است و از روی همین وقایع است که تاریخ سرودن بیشتر قصاید را با مقایسه متون تاریخی میتوان تعیین کرد.
دیگر از ممدوحان شاعر احمد بن عبدالصمد وزیر است و منوچهری قصایدی غرا در مدح وی دارد.
امیر فلک المعالی منوچهر بن قابوس و ابوسهل زوزنی و ابوالقاسم کثیر و طاهر دبیر و عنصری شاعر و علی بن عمران و ابوالحسن عمرانی (یکی بودن دو شخص اخیر دور نیست) و فضل بن محمد حسینی و ابو حرب بختیار محمد و خواجه محمد و محمد بن نصر سپهسالار و ابوالحسن بن علی بن موسی (یا....علی ناموسی) و ملک محمد قصری همه در عداد ممدوحین شاعرند.[۳]
فعالیتها
منوچهری فعالیت ادبی خود را در دربار فلکالمعالی منوچهر بن قابوس زیاری آغاز کرد. پس از مرگ منوچهر، به ری رفت و به طاهر دبیر، حاکم ری، پیوست. در سال ۴۲۶ق سلطان مسعود غزنوی او را به دربار خود در غزنه فراخواند و منوچهری در آنجا به مقام و منزلتی والا دست یافت و به مدیحهسرایی برای سلطان و درباریان پرداخت. او را مبتکر قالب شعری "مسمط" در ادبیات فارسی میدانند. شعر او با توصیفات دقیق و تشبیهات بدیع از طبیعت، موسیقی آهنگین و شادمانی خاصی همراه است. دیوان او مشتمل بر قصاید، مسمطات، غزلیات و قطعات است.
وفات
وفات شاعر در جوانی اتفاق افتاده است و سال 432ق نوشتهاند.[۴] اطلاع دقیقی درخصوص این که کجا او را دفن کردهاند، در دست نیست ولی عدهای بر این باورند که محل دفن وی در محل گنبد زنگوله واقع در شهر دامغان، استان سمنان میباشد ولی هیچ موقع به اثبات نرسیده است.
پانويس
منابع مقاله
- امامی افشار، احمدعلی، گزیده اشعار منوچهری دامغانی، تهران، چاپ و نشر بنیاد، چاپ ششم، 1374
- دبیر سیاقی، سید محمد، تصویرها و شادیها(گزیده اشعار منوچهری دامعانی)، تهران، انتشارات سخن، چاپ اول، 1373
- منوچهری، احمد بن قوص، دیوان منوچهری دامغانی: با حواشی و تعلیقات و تراجم احوال و مقدمه و فهارس و لغتنامه و مقابله با بیست و چهار نسخه خطی و....، تهران، انتشارات زوار، چاپ پنجم، 1384