فرهنگ لغات و تعبیرات مثنوی جلال‌الدین محمد بلخی
فرهنگ لغات و تعبیرات مثنوی جلال‌الدین محمد بلخی تألیف سید صادق گوهرین؛ این کتاب، همان گونه که در عنوان آمده است، فرهنگ لغات، اصطلاحات، کنایات و تعییرات مثنوی معنوی است و بار نخست در سال ۱۳۳۷ چاپ و منتشر شده است. نگارنده در معرفی این پژوهش می‌نویسد: سعی کرده است لغات مشکل کتاب که عدم توجه به آن‌ها معانی اشعار را مبهم و نامفهوم می‌کند و یا لغاتی که سرایندۀ اشعار در معانی خاص به کار برده است و کنایات اصطلاحات و لغات نادر و غریبی که در تغییر معانی جُمل مؤثر است بیاورد و معانی هر یک از این لغات با دقت و موشکافی بسیار، تعیین و از حیث نوع زبان که فارسی است یا عربی و ترکی واز لحاظ موضوع که طبی است يا نجومی و نوع ترکیب و طرز استعمال و تطبیق با قواعد زبان و تشخیص اصول معانی و بیان و... مورد غور و بررسی واستقصا، قرار دهد و تا آنجا که ممکن بوده از دواوین شعرای سلف، مانند منوچهری، سنایی، مسعود سعد، خاقانی، نظامی و عطار و کتاب‌های نثر گذشتگان چون تاریخ بیهقی، کلیله و دمنه، اسرار التوحید، جوامع الحکایات و نظایر آن‌ها نیز شواهدی برای هر یک از لغات ذکر نماید. مؤلف در مقدمه کتاب تصریح دارد که اين کتاب شامل همۀ لغات مثنوی نیست و تنها واژه‌های ذیل را از سراسر شش دفتر استخراج و به همان شیوه‌ای که متذکر شد، به صورت فرهنگ، تنظیم و تدوین کرده است:
| فرهنگ لغات و تعبیرات مثنوی جلال‌الدین محمد بلخی | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | گوهرین، سید صادق (نویسنده) |
| ناشر | کتابفروشی زوار |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | 1381ش. |
| چاپ | دوم |
| شابک | 964-401-109-0 |
| موضوع | مولوي، جلال الدين محمد بن محمد، 604 - 672ق. مثنوي - اصلاحها و تعبيرها
مولوي، جلال الدين محمد بن محمد، 604 - 672ق. مثنوي - واژه نامهها شعر فارسی - قرن 7ق. |
| کد کنگره | /آ6گ9 / 5300 PIR |
۱. لغات فارسی: لغات مشکل فارسی، لغاتی که مولانا در مثنوی در معانی خاص به کار برده؛ لغات مرکب از فارسی و عربی، فارسی و ترکی، اسامی خاص که در معنی عام استعمال شده، لغاتی که از آواز حیوانات و سایر موجودات تقلید شده است؛
۲. لغات عربی: لغات مربوط به مطالب تاریخی و یا موضوعات دینی و اجتماعی، لغات فقهی، القاب و اسامی اشخاص و کتب و آثار؛
۳. لغات ترکی؛
۴. استعارات و کنایات خاص مثنوی؛
۵. لغات و اصطلاحات طبی؛
۶ لغات و اصطلاحات نجومی؛
۷. لغات مأخوذ از قرآن کریم و احادیث مصطفی(ص) که به صورت لغت مفرد استعمال شده‌است؛
۸. ترکیبات و تصرّفات دستوری؛ .
٩. لغات و اصطلاحات عرفانی که مولانا برای هر یک تعبیر خاصی آورده است؛
۱۰. شرح اسما واماکن مثنوی.
روش تدوین و ترتیب اين اثر بدین گونه است که پس از استقصا و استخراج لغات؛ ابتدا یک لغت را به شیوه‌ای که در کتب فرهنگ مرسوم است، به ترتیب حروف الفبایی و با خط درشت آورده و به دنبال آن در داخل پرانتز و با علایم اختصاری نوع لغت و موضوع آن را نشان داده است. سپس معنی لغت، مطابق معنای اصلی و لغوی آن، بیان گردیده و در ادامه، معنی مورد نظر مولانا مطابق آنچه در مثنوی استعمال شده آورده و بعد بیت مثنوی که اين لغت در آن به کار رفته، به عنوان شاهد مثال ذکر کرده است. اگر یک لغت، در چندین جای مثنوی و در چندین معنی به کار رفته همه آن معناها را به ترتیب شماره و با ذکر ابیات شاهد مثال، توضیح داده و غالبا برای هر مورد مثال یا مثال‌هایی از منابع نظم و نثر فارسی نیز نقل نموده است. نشانی ابیات مثنوی، عموماً طبق سه نسخۀ مشهور عصر نویسنده؛ یعنی نسخۀ نیکلسون، مثنوی چاپ بروخیم و مثنوی کلالۀ خاور قید گردیده است. لغات قرآنی و حدیثی را با ذکر کل آیه و حدیث، همراه با ترجمه و نشانی آن آورده و لغات و تعبیراتی را که به برخی از وقایع تاریخی اشاره دارد نیز با نقل مختصر واقعه، توضیح داده است.
مؤلف بارها یادآور شده که در فرایند اين کار از نظر و نظارت و راهنمایی استادان بزرگی چون دهخدا، بدیع‌الزمان فروزانفر و محمد معین برخوردار بوده و گویا مراحلی از کار از نظر آن‌ها نیز می‌گذشته است.
در پایان جلد نهم، فهرست ۳۹۲ کتاب فارسی و عربی و ۱۵ اثر لاتین را به عنوان منابع و مآخذ این تحقیق ذکر کرده که از وسعت دامنۀ پژوهش او خبر می‌دهد.[۱]
پانويس
- ↑ ر.ک: عالمی، محمدعلم، ص350-352
منابع مقاله
عالمی، محمدعَلَم، کتاب‌شناسی توصیفی مولانا (شامل جدیدترین تحقیقات و قدیمی‌ترین کتاب‌های مولوی پژوهی)، قم، انتشارات دانشگاه قم، 1392ش.