دیوان اشرفی سمرقندی
دیوان اشرفی سمرقندی، مشتمل بر مجموعه اشعار باقیمانده از شرفالدین حسن اشرفی سمرقندی (شاعر سده 6 ق). کتاب با مقدمه و تحقیق و تصحیح عباس بگجانی و امید سروری آغاز شده که به بررسی سبک شعری او (ترکیبی از سبکهای خراسانی و عراقی) و ویژگیهای آن میپردازد.
| دیوان اشرفی سمرقندی | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | اشرفی سمرقندی، معینالدین حسن (نويسنده)
بگ جانی، عباس (محقق) سروری، امید ( محقق) |
| عنوانهای دیگر | دیوان |
| ناشر | سفیر اردهال |
| مکان نشر | ایران - تهران |
| سال نشر | 1391ش |
| چاپ | 1 |
| شابک | 978-600-220-166-9 |
| موضوع | شعر فارسی - قرن 6ق. |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | 1391 9د 4816 PIR |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
کتاب مشتمل بر مقدمه محققین و متن دیوان است که ١٧٩٧ بیت از اشعار اشرفی را در بر دارد که شامل ٣٦ قصیده، ٦٥ قطعه، ١ ترجیعبند، ١ ترکیببند، ٤١ غزل، ٨٠ رباعی و ٥٤ بیت مفرد و پراکنده است.
گزارش محتوا و سبک شعری
مقدمه کتاب به بررسی زندگی و آثار اشرفی سمرقندی اختصاص دارد. بخش اول به معرفی چند تن از نزدیکان و همعصران وی، مانند اقضی القضات عزالدین، اشاره میکند که در آثار او ستوده شدهاند. همچنین، این صفحات وضعیت دیوان و آثار منسوب به اشرفی را بررسی میکنند و اشاره میکنند که آثار کامل او اکنون در دسترس نیست، اما بخشهایی از آن در متن حاضر جمعآوری شده است. در نهایت، متون مشخصات شعری دیوان را ذکر میکنند.
زبان اشرفی ساده و طبیعی و خالی از تعقید و تکلف است. وی بهطورکلی پیرو سبک خراسانی است و اغلب مختصات این سبک در اشعار او نمود یافته است، اما نشانههایی از ظهور سبک عراقی مانند افزایش تعداد غزلها، افزایش لغات عربی، تلطیف زبان، عدم استفاده از اوزان ثقیل و... نیز در سرودههای او دیده میشود که سخن او را به شاعران سبک بینابین خراسانی و عراقی نزدیک میکند.[۱]
تنوع اوزان و بحور دیوان اشرفی به نسبت ابیات معدودی که از او باقیمانده قابلتوجه است. اشعار او بیشتر در بحرهای هزج، رمل، خفیف، مضارع و مجتث و کمتر در بحرهای منسرح و متقارب و بهندرت در سریع و رجز سروده شدهاند.[۲]
اشرفی همچون اغلب شاعران سبک خراسانی بهسادگی و روانی کلام گرایش دارد و از الزام و اعنات در حروف قافیه دوری جسته است. ردیف در اشعار اشرفی بسامد بالایی دارد و ردیفهای فعلی مرکب و ساده بیشتر موردعلاقه وی هستند. صنایع لفظی متعددی از قبیل جناس، تکرار و واجآرایی متعدد که از عوامل غنای موسیقی درونی شعر هستند، در شعر اشرفی مشاهده میشود، هرچند شاعر معمولاً تعمدی در استفاده از آنها نداشته و به اقتضای بلاغت و طبیعت کلام عمل کرده است.[۳]
مضامین اصلی در دیوان او عبارتاند از: مدح و ستایش، توصیف، تحمیدیه و مناجات، تفاخر، مضامین حکمی و تعلیمی، توصیه به شادخواری و اغتنام فرصت، اشارات مختصر به اوضاعواحوال و وقایع زندگی خود، مرثیه، اخوانیات، مشاعرههای دوستانه، و موارد معدودی هجو.
اشرفی در ستایش ممدوحان بر خصایص طبیعی آنها مانند جنگاوری، سخاوت، عدل و انصاف و قدرت نویسندگی و سخنوری تأکید میکرد. او معمولاً به شیوه شاعران عهد خود به اغراقگویی و گزافهگویی نیز تمایل دارد.
افزون بر ابیات پراکندهای که در وعظ و اندرز و توصیه به زهد و تزکیه نفس در آغاز و میان اشعار اشرفی دیده میشود، وی چند قصیده و قطعه مستقل در این باب سروده و در ضمن آنها مخاطب را به رعایت موازین اخلاقی و زهد و تقوی فراخوانده و لذات دنیوی را پوچ و بیارزش دانسته و توجه به مال و جاه دنیا را نکوهش کرده است: «چندین هوای تو به یکی ناله جماد چندین نشاط تو به دمی فضله عنب» گاه از برای حرص مذلت کش ستور گاه از برای نفس ملامتکش جلب» «این گستریده کیست؟ کهن منزل بلا وین برکشیده چیست؟ سراپرده تعب» .[۴]
در دیوان اشرفی یک قصیده در مرگ ابوالمظفر ابراهیم بن حسین سمرقندی از ملوک خانیه و یک ترکیببند در مرثیه فرزند اقضی القضات عزیزالدین دیده میشود. این اشعار جنبه رسمی و تشریفاتی دارند و نماینده عواطف و احساسات واقعی شاعر نیستند و ازاینجهت قطعاً در شنونده نیز چندان تأثیرگذار نخواهند بود.[۵]
اشرفی در بیشتر قالبهای رایج شعر فارسی، قصاید، قطعات، غزلیات، ترجیعبند و ترکیببند و رباعیات طبعآزمایی کرده است؛ در این میان تعداد قابلتوجه غزلهای اشرفی به نسبت قصاید او نشاندهنده آغاز رواج و تکامل این قالب در قرن ششم است. غزلیات او معمولا بین پنج تا هشت بیت دارند و بهندرت تخلص اشرفی در آنها دیده میشود. بهطورکلی مضمون و بیان در غزلیات اشرفی ساده، ابتدایی و به اسلوب خراسانی است. وصف معشوق و اظهار اندوه از هجران او برجستهترین مضمون غزلیات او را تشکیل میدهد. عشق در غزلیات اشرفی، زمینی و مادی است و معشوق او مقام شامخ خود را به دست آورده و از ذلت تغزلات شاعران پیشین مانند فرخی رهایییافته است. ازاینرو وصال او دشوار و دستنیافتنی مینماید و همین موضوع انبوهی از شکوهها و گلایههای اشرفی را موجب شده و لحن غزلهای او را اندوهناک کرده است.[۶]
انواع مختلف ابزارهای بیانی از قبیل کنایات، استعارهها، مجازها، و تشبیهات در دیوان اشرفی دیده میشود که اغلب از نمونههای ابتدایی صور خیال در شعر فارسیاند. بهطورکلی چنانکه در شعر اغلب شاعران سبک خراسانی دیده میشود، اشرفی نیز در ساخت تصاویر شعری بیش از همه از تشبیه بهره برده است. رزم ابزارها، گلها و گیاهان، جانوران و طبیعت اطراف شاعر مهمترین عناصر تصاویر او هستند. باتوجهبه اجتناب اشرفی از لفاظی و واژهپردازی، صنایع معنوی در شعر او تنوع چندانی ندارد و شامل برخی ایهامها، تلمیحهای کمرنگ، تمثیلها و ضربالمثلهای مشهور و مثلوارههاست که رنگی از ابتکار در آنها دیده نمیشود. .[۷]
پانویس
منابع مقاله
مقدمه محققین کتاب.