دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم. مرکز فرهنگ و معارف قرآن
| نام | دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم. مرکز فرهنگ و معارف قرآن |
|---|---|
| نام سابق | |
| وضعیت حقوقی | |
| هدف | تهیه تفسیر ترتیبی قرآن، کلید قرآن و بانک اطلاعات معارف قرآن کریم |
| رئیس | |
| بنیانگذاری | 1366ش |
| وبگاه | |
| کد مؤلف | AUTHORCODE33740AUTHORCODE |
مرکز فرهنگ و معارف قرآن، کار خود را از سال 1366 با استفاده از محضر جمعی از فضلا و طلاب آگاه و آشنا به مسائل و نیازهای جامعه، آغاز کرد که از جمله اهداف آن، عبارتند از: تهیه تفسیر ترتیبی قرآن، کلید قرآن و بانک اطلاعات معارف قرآن کریم.
تأسیس و اهداف
یکی از خلأهای اساسی در حوزه‌های علمیه، خلأ پژوهش در قرآن و علوم قرآنی است که برای جبران این کمبود، گامهایی برداشته شده است که از جمله آنها، تلاش حجت‌الاسلام هاشمی رفسنجانی است. ایشان در آخرین دوره حبس خود در زندان ستم‌شاهی (54-57)، یک دوره کامل قرآن را به‌ترتیب موضوعات قرآنی، فیش‌برداری نمودند و پس از پیروزی انقلاب اسلامی، ادامه آن را در آغاز به برخی از افراد و گروه‌های تحقیقاتی واگذار نموده و سپس با پیشنهاد دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ادامه و تکمیل و تنظیم آن را به این دفتر واگذار نمودند. بدین ترتیب، «مرکز فرهنگ و معارف قرآن»، تأسیس شد[۱].
مرکز فرهنگ و معارف قرآن، کار خود را از سال 1366 آغاز کرد و با استفاده از محضر جمعی از فضلا و طلاب آگاه و آشنا به مسائل و نیازهای جامعه، برای تکمیل و ارائه و تنظیم این کار عظیم فرهنگی، اهداف زیر را در دستور کار خود قرار داد:
- تفسیر ترتیبی قرآن:
- نخستین هدفی که این مرکز تعقیب می‌کند، تهیه تفسیر ترتیبی قرآن، اما نه با شکل رایج و متداول آن است، بلکه هر آیه نوشته می‌شود و کلیه مطالبی که از آیه برداشت می‌شود چه با استفاده از ظاهر آیه یا از روایات و یا شأن نزول - به‌طور دسته‌بندی‌شده، آورده می‌شود و در هر آیه، موضوعات مربوط به آن آیه، نگاشته می‌شود. فایده این روش آن است که آنچه از این آیه فهمیده می‌شود، مجرد از مباحث غیر مربوط به قرآن و صرفا بر اساس دلالتهای قرآنی، به دست می‌آید. از این‌گونه تفسیر، می‌توان در مراکز و مؤسسات آموزشی استفاده کرد. ضمنا انتشار این بخش از کار مرکز، زمینه تکمیل و گسترش اهداف بعدی را نیز فراهم می‌سازد.
- کلید قرآن:
- هدف دیگری که در دستور کار این مرکز قرار گرفته و به‌موازات تهیه تفسیر ترتیبی در حال انجام است، تهیه و ارائه فهرست موضوعی قرآن با ترتیب الفبایی و شمارش آیات مربوط به آن است. ازآنجاکه موضوعات گزینش‌شده در تفسیر ترتیبی بسیار گسترده و در شکل نظام‌واره‌ای قرار گرفته است و موضوعات و مترادف‌های آن دسته‌بندی شده است، پیش‌بینی می‌شود حجم این کار بالغ بر دو مجلد گردد.
- بانک اطلاعات معارف قرآن کریم:
- ازآنجاکه پژوهش جامع در زمینه معارف دینی و به‌ویژه در معارف قرآنی، از طرفی نیازمند به اطلاعات و گردآوری کلیه مآخذ و مدارک و منابع است و از طرف دیگر، دارای نظام منطقی سیستمی و مجموعه‌ای نظام‌واره و پیوسته است، این مرکز لازم دید که این مجموعه از اسناد و اطلاعات معارف قرآن کریم را گردآوری کند و به آنها نظام و سیستم و طبقه‌ای لازم دهد.
- تهیه بانک اطلاعات معارف قرآن کریم در مراحل معین و خاص گردآوری داده‌ها، داده‌پردازی، تفسیر داده‌ها، طبقه‌بندی اطلاعات تا تفسیر اطلاعات و مأخذشناسی و نمایه‌سازی فیش‌های تفسیری و تجزیه و تحلیل و طبقه‌بندی و ذخیره‌سازی و بازیابی اطلاعات برگرفته از متن قرآن کریم و نیز اطلاعات گرفته‌شده از منابع و مآخذ معارف قرآنی است. هدف از تهیه این قسمت، افزایش بازدهی کار مفسران قرآن برای تفسیرهای چندگانه ترتیبی، سیستمی موضوعی، سیستمی ترتیبی و نیز بازدهی افزونتر دیگر پژوهشگران و محققان بیرون از مرکز است. تاکنون بخش وسیعی از مآخذ معارف قرآن کریم، فهرست‌نویسی شده و فیش‌های تفسیری جمع‌آوری شده از گروه‌های تفسیر در این مجموعه، نمایه‌سازی و به کامپیوتر داده شده است. قسمتهای دیگر این مجموعه در حال تهیه سیستم و تهیه مقدمات است. لازم به یادآوری است که طرح کلی و اولیه بانک اطلاعات، تهیه و تدوین شده و برنامه‌ریزی‌های زمانی آن فراهم گردیده است.
- فرهنگ موضوعی تفاسیر قرآن:
- یکی از کارهای بانک اطلاعات، مربوط به تفاسیر است؛ زیرا در تفاسیر مسائل گوناگونی به‌تناسب زمان و نیازها و دگرگونی‌های اجتماعی و تاریخی، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. کمتر کتابی را می‌توان یافت که به‌اندازه قرآن بر آن تفسیر نگاشته شده است؛ آن‌هم با نگرش‌های متفاوت و از دیدگاه مذاهب مختلف اسلامی؛ تا بدانجا که برخی، تعداد تفاسیر قرآن را تا هزاروپانصد دوره برشمرده‌اند. دستیابی به این مجموعه از معارف، کار چندان آسانی نیست. کاری که در این زمینه شروع گردیده، فقط بر اساس هشتاد دوره از تفاسیر مشهور و متداول مذاهب اسلامی است و تاکنون دوازده دوره آن پایان پذیرفته است. این کار علاوه بر چاپ، به کامپیوتر داده خواهد شد تا از طریق نرم‌افزار کامپیوتری، در اختیار محققین قرار گیرد.
- کتاب‌شناسی علوم قرآن:
- یکی از کارهای اساسی برای گسترش فرهنگ قرآن، تهیه فهرستگان کتاب‌ها و مقالات در زمینه علوم قرآنی است. این مهم، از مدتی پیش در این مرکز شروع گردیده است و امید می‌رود فهرست مقالات مجلات فارسی و عربی و انگلیسی آن، آماده چاپ گردد و سپس، فهرستگان کتاب‌های قرآنی بر اساس حروف الفبا و موضوعی، در بیش از ده مجلد، آماده انتشار گردد.
- تفسیر موضوعی قرآن:
- اساسی‌ترین و نهایی‌ترین هدف مرکز، تهیه تفسیر قاموسی الفبایی و به‌صورت موضوعی سیستمی است که در قالب موضوعات قرآنی همراه با عناوین فرعی، ارائه می‌گردد و مجموعه‌ای پیوسته و نظام‌واره و دارای سیستم از موضوعات را نشان می‌دهد. تهیه تفسیر موضوعی در این قسمت به دو شکل انجام می‌گیرد: یکی آنکه مجموعه موضوعات و عناوینی که در بحثهای اجتماعی، فرهنگی، اخلاقی، سیاسی و اقتصادی وجود دارد و قرآن به آن مباحث پرداخته است، به ترتیب الفبایی آورده می‌شود و کلیه مباحثی که از کل قرآن استخراج شده، مورد بحث و جمع‌بندی قرار می‌گیرد. دیگر آنکه مجموعه معارف قرآن در یک مدل و طرح و سیستم پیشنهادی ریخته می‌شود و کلیه معارف قرآنی (و به تعبیری دیگر، کلیه معارف دینی از نگرش قرآن)، در یک مجموعه و پیکره عرضه می‌گردد. فراهم ساختن این هدف، تنها با رعایت ترتیب منطقی اهداف پیشین مرکز میسر است؛ یعنی نخست باید فیش‌های تفسیری گردآوری شود و تفسیر ترتیبی مدون گردد و کلیه مآخذ و معارف قرآنی طبقه‌بندی و مدلسازی و تهیه سیستم شود و سپس از این مواد گردآوری شده، برای تهیه تفسیر موضوعی استفاده شود[۲].
در کنار این اهداف کلی، چند برنامه فرعی دیگر در دستور کار این مرکز قرار دارد که به چند مورد از آنها اشاره می‌گردد:
- تهیه نرم‌افزار کامپیوتری به‌صورت «دیسکت» از قرآن برای کارهای تحقیقی و محققان داخلی و خارجی و توزیع آن. این کار علاوه بر قابلیتهای بیشتر نسبت به برنامه «سلسبیل»، که در کشورهای دیگر تهیه شده، اشتباهات آن را برطرف ساخته است. خوشبختانه در این بسته نرم‌افزاری، ترجمه‌ای گویا و روشن همراه با آیات پیش‌بینی شده است.
- تهیه نرم‌افزار به‌صورت دیسکت از موضوعات قرآنی به‌صورتی که محققان با کامپیوترهای شخصی می‌توانند به‌سهولت، آیات درباره یک موضوع را در سرتاسر قرآن مشاهده کنند. در این قسمت نیز بهره‌گیری از ترجمه قرآن پیش‌بینی شده است[۳].
روش ادامه کار در مرکز
مرکز فرهنگ و معارف قرآن برای رسیدن به اهداف فوق، در آغاز با استفاده از محضر شصت نفر از طلاب فاضل حوزه علمیه قم و مشهد، به تکمیل برداشتها و استخراج موضوعات قرآنی پرداخت و در گروه‌های چند نفری، سراسر قرآن را بار دیگر فیش‌برداری کرد. این تلاش بر پایه بیش از چهل دوره تفسیر، نتایج شایان توجهی در پی داشت. مجموعه‌این یادداشتها به‌همراه یادداشتها و برداشتهای هوشمندانه و دقیق آقای هاشمی رفسنجانی، افزون بر فراهم آوردن زمینه نگارش تفسیر ترتیبی – به‌گونه‌ای بدیع و کاملا ابتکاری که یاد شد - مواد خام و ابزار مهم و کارآمدی است برای سامان دادن تکنگاریهای موضوعی که به فضل خداوند در آینده این مرکز بدان خواهد پرداخت. مرحله بازنگری نگاشته‌های اسناد و فیش‌برداری مجدد، مراحل پایانی کار را می‌گذراند. از سوی دیگر، برای اتقان هرچه بیشتر کار و یکپارچگی عبارات و ویراستاری آن، با استفاده از افراد قوی‌تر و آشنای به کار، یک دوره دیگر بازنگری و کنترل فیش‌ها آغاز گردیده است که با توجه به حجم کار، زمان بیشتری را طلب می‌کند. از مشخصات دیگر این روش، بهره‌گیری از کامپیوتر در تفکیک و تحقیق بر روی آنهاست. با توجه به اهمیت کار و گستردگی دامنه آن و طبق پیش‌بینی اولیه، حدود 180000 فیش و 900000 عنوان را زیر پوشش خواهد داشت[۴].