ثلاث دراسات في الفقه و المشتبه
| ثلاث دراسات في الفقه و المشتبه | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | محقق داماد، سید محمد (نويسنده)
نراقی، احمد بن محمدمهدی (نويسنده) میرمحمدی زرندی، ابوالفضل (محقق) |
| عنوان‌های دیگر | قاعدة لا ضرار، قاعدة لا حرج، تصحيح المشتبه، الناسخ و المنسوخ في القرآن |
| ناشر | جماعة المدرسين في الحوزة العلمية بقم. مؤسسة النشر الإسلامي |
| مکان نشر | ايران - قم |
| سال نشر | 1410ق |
| موضوع | اصول فقه شيعه، حديث - علم الرجال، محدثان، قرآن - ناسخ و منسوخ، قاعده لا ضرر، قاعده لا حرج، فقه - قواعد، |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 169/5 /م3ث8 1368 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ثلاث دراسات في الفقه و المشتبه ، تقریرات درس فقه آیت‌الله سید محمد محقق داماد (متوفی 1388ق)، پیرامون «قاعده لاضرر» و نیز تحقیق دو رساله مولی احمد نراقی (متوفی 1245ق) پیرامون «قاعده لاحرج» و «تصحیح اسماء الرجال یا تصحیح المشتبه» است. این سه اثر به زبان عربی به قلم سید ابوالفضل میرمحمدی زرندی نگارش و تحقیق شده است. به سه رساله مذکور رساله «الناسخ و المنسوخ في القرآن» نیز ضمیمه شده است.
ساختار
در این اثر به ترتیب چهار رساله با صفحه‌بندی مجزا ارائه شده است:
- مقدمه در شرح‌حال سید محمد محقق داماد و «قاعده لاضرر»؛
- مقدمه در شرح‌حال ملا احمد نراقی و «قاعده لاحرج» در نه بحث؛
- مقدمه محقق و «تصحیح المشتبه».
- رساله «الناسخ و المنسوخ فی القرآن».
گزارش محتوا
مقرر در ابتدای رساله اول می‌نویسد: و بعد، این رساله یکی از مجموعه مباحثی است که از استاد معظم و فقیه مکرم آیة‌الله‌العظمی سید محمد محقق معروف به داماد فراگرفتیم. ادعا نمی‌کنم که همه جزئیاتی که در مجلس درسش بیان کرده را نوشته‌ام؛ لکن می‌گویم: این رساله مشتمل بر مهم‌ترین مباحثی است که پیرامون موضوع «قاعده لاضرر» مطرح شده است. همچنان‌که ادعا نمی‌کنم تمام مقصودهای گوینده را فهمیده‌ام ولیکن می‌گویم: تمام توانم را فهم آن و وقوف بر دقائقش گذاشته‌ام[۱].
محقق داماد در مباحث فقهی‌اش به شیوه آیة‌الله‌العظمی بروجردی (متوفی 1340ش/1380ق) ملتزم بوده است؛ لذا اهتمام فراوان به گردآوری اقوال علما در هر مسئله و به‌ویژه قدما داشته است. سپس همه احادیثی را که در مجامع حدیثی مانند وسائل الشیعه و مستدرکات مجامع یافته ذکر و در مضامین این احادیث مداقه می‌کرده است. هیچ‌گاه نقل نشده که به اجماع منقول تمسک کند؛ همچنان‌که نقل نشده که بر احادیث وارده در کتب استدلال اکتفا کند بلکه همواره به کتب حدیث مراجعه و سپس آنچه را که قوی‌تر و صحیح‌تر بود حفظ می‌کرد[۲].
رساله «قاعده لاضرر» در چهار مبحث مطرح شده است: بررسی احادیث لاضرر، بیان مدلول احادیث، بیان نسبت قاعده با ادله اولیه و وجه تقدم قاعده لاضرر[۳].
در رابطه با قاعده لاضرر به روایات فراوان بلکه متواتر استدلال شده است؛ البته محقق خراسانی (متوفی 1329ق) توضیح داده که منظور تواتر اجمالی است یعنی قطع به صدور برخی از این روایات داریم نه تواتر لفظی که الفاظ آن متحد و یکسان باشد که در اینجا تواتر لفظی و موردی وجود ندارد[۴]. این رساله با صفحه 73 پایان می‌یابد.
پیش از رساله «لاحرج» شرح‌حال ملا احمد نراقی (متوفی 1245ق) ارائه شده است. این قاعده یکی از قواعد کتاب «عوائد الأيام» نراقی که پیش‌ازاین ضمن کتاب مذکور چاپ شده و متأسفانه دارای اغلاط چاپی است. علاوه بر این مآخذ اقوال و مصادر روایات در آن استخراج نشده است. محقق اثر سید ابوالفضل میرمحمدی تا حد امکان این مصادر و مآخذ را مشخص و برخی غلط‌های چاپی را اصلاح کرده است[۵].
در ابتدای بحث سوم از رساله لاحرج چنین می‌خوانیم: بدان که مراتب تکلیف عقلاً چهار گونه تصور می‌شود: پایین‌تر از عسر که سعه و سهولت و یسر بر آن اطلاق می‌شود؛ عسری که به حد ضیق نرسد؛ ضیق که به حد مالایطاق نرسد؛ مالایطاق و حرج. نویسنده سپس کلام شیخ حر در فصول المهمة مبنی بر اینکه در همه تکالیف عسر بلکه حرج وجود دارد را نپذیرفته و می‌نویسد: «این‌گونه نیست؛ زیرا مرجع در تحقق مصادیق این الفاظ عرف است. عسر در عرف شاق و صعب شمرده می‌شود و گفته می‌شود که فلان چیز تحملش شاق و دشوار و برای فاعلش صعب است. آنچه شک و شبهه‌ای در آن نیست این است که هرگاه مولی بنده‌ای داشته باشد معاش او را تأمین کرده و روزی او را داده و هرگاه به او امر کند که هر روز از بازار گوشت و نان و مانند آن برای خانواده مولی بخرد، گفته نمی‌شود که این کار بر او دشوار است یا کاری عسر و شاق دانسته نمی‌شود. همچنین اگر به کارهای او جاروب کردن خانه، آب و علف دادن چهارپا و نیز پهن کردن رختخواب و باز و بسته کردن درب و مانند آن را بیفزاید عسر دانسته نمی‌شود؛ بلکه در تحقق عسر، خدمت باید عرفاً دشوار و تحملش بر عبد مشکل باشد»[۶]. این رساله در صفحه 35 پایان می‌یابد.
«تصحیح المشتبه»، نام دیگر رساله‌ای است که در این اثر آمده و مورد تحقیق قرار گرفته است. این رساله، هشتاد و هشتمین عائده از کتاب «عوائد الأيام» نراقی است. نراقی در این رساله به تصحیح بعضی اسامی رجال و القاب و کنیه‌های رجالیان پرداخته است. به گفته مصحح اثر این رساله نیز در چاپ پیشین خود در کتاب العوائد، دارای کیفیت بد در چاپ و اغلاط فراوان بود و نیز ترتیب رجالیان آن، تنها در اوائل حروف اسامی‌شان رعایت شده بود؛ مشخص است که با این اوصاف به‌ویژه زمانی‌که محقق بر اطلاع از تعدادی از اسامی از میان اسامی فراوان تعجیل دارد کاری دشوار است. لذا ابوالفضل میرمحمدی مصحح این اثر به ترتیب حروف و تصحیح اغلاط و توضیح کلمات غیرقابل خواندن اقدام کرده است. وی به کتب و منابع با رمز اشاره کرده و در مقدمه این رساله لیست این رموز را ارائه داده است[۷].
در این رساله 350 اسم، 60 کنیه، 17 لقب و 70 نسب ذکر شده است. درباره تعدادی از این موارد مانند الغسّانی و الغفاری[۸] تنها به ضبط آن اشاره شده است؛ اما در مواردی مانند کلینی علاوه بر ضبط ترجمه آن نیز آمده است: «الکلینی به ضم کاف و تخفیف لام، در برخی منابع لغت فارسی منسوب به کلین قریه‌ای از قریه‌های ری و اطراف آن دانسته شده است. از شهید ثانی نقل شده که وی در اجازه‌اش به علی بن حارث حایری کلّینی را با تشدید لام ضبط کرده است و در قاموس کلین کامیر قریه‌ای در ری است که محمد بن یعقوب از فقهای شیعه از آنجاست. می‌گویم این قریه هم اکنون در ری نزدیک شهری مشهور به کرج موجود است و...»[۹]. این رساله 45 صفحه دارد.
مصحح در انتهای کتاب، رساله «الناسخ و المنسوخ في القرآن» که از تألیفاتت خویش می‌باشد را به جهت اهمیتش به کتاب ضمیمه کرده است. وی در این رساله، منظور از نسخ و اشکالات وارد بر آن و پاسخ آن‌ها را مطرح رساله «الناسخ و المنسوخ فی القرآن» کرده است. سپس بیست آیه که منسوخ شده یا ادعای نسخ آن‌ها شده به رساله افزوده شده است[۱۰].
وضعیت کتاب
فهرست مطالب هر یک از رساله‌های کتاب پس از متن رساله ذکر شده است.
معرفی برخی اعلام و کتب، معانی برخی الفاظ و اصطلاحات و مستندات مطالب در پاور‌قی‌های کتاب ذکر شده است.
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.