تحصيل نظائر القرآن

تحصيل نظائر القرآن
پدیدآوران	حکیم ترمذی، محمد بن علی (نویسنده) زيدان، حسنینصر (محقق)
ناشر	مطبعة السعادة
مکان نشر	مصر - قاهره
سال نشر	مجلد1: 1969م , 1389ق ,
چاپ	1
زبان	عربی
تعداد جلد	1
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

تحصيل نظائر القرآن، تألیف ابوعبدالله محمد بن علی بن حسن بن بشر بن هارون، معروف به حکیم ترمذی می‌باشد که در قرن سوم هجری به زبان عربی در یک جلد به رشته تحریر درآورده است. این اثر توسط حسنی نصر زیدان مورد تحقیق و تصحیح قرار گرفته است. ترمذی این کتاب را با تمسک به مبادی باطنی و تجربه روحی در باب وجوه و نظایر قرآن نوشته و کوشیده است تا یک کلمه واحد قرآنی را با الفاظ متفاوتی که نماینده وجوه مختلف آن در قرآن است، توضیح دهد یا ترجمه کند.

ساختار

کتاب با مقدمه مصحح آغاز و مطالب دربردارنده مجموعا 81 واژگان قرآنی می‌باشد که بدون تبویب و فصل‌بندی خاصی، تنظیم شده است.

گزارش محتوا

مصحح در مقدمه، ضمن ارائه شرح حال مختصری از نویسنده و توثیق وی و نیز توضیح اسلوب و روش کار نویسنده، به این نکته اشاره کرده است که علت تألیف ترمذی، این بود که می‌دید بعضی، کتاب‌های وجوه قرآن نوشته‌اند و می‌گویند: یک کلمه، وجوه متباین زیادی دارد؛ مثلاًکلمه ذکر، یک جا به معنای نماز و در جاهای دیگر، به معنای موعظه، شرف و همچنین به معنای قرآن، به کار رفته است و ترمذی با تألیف این اثر، به مقابله با این نظریه رفته است. وی همه این معانی را به ریشه کلمه، ارتباط می‌دهد.

علم «وجوه قرآن» در دامن علم تفسیر قرآن پرورش یافته است و بیانگر آن است که بعضی از کلمات قرآن در جاهای مختلف، معانی متفاوت دارند. این معانی، بعضی حقیقی‌اند و بعضی مجازی، برخی استعاری‌اند و برخی کنایی و گروهی ذکر مصداقند. این‌گونه الفاظ را «نظائر» یا «اشباه» و معانی آن را «وجوه» می‌خوانند.

اولین کسانی که متوجه این پدیده در زبان و قرآن شده‌اند، مفسرانند که ذیل بعضی آیات، وجوه کلمات را بیان کرده‌اند و بعضی از آنها، قسمتی از کتاب خود را به این موضوع اختصاص داده و افراد زیادی نیز کتاب مستقلی در این‌باره نوشته‌اند که اثر حاضر، از جمله آنها می‌باشد.

ترمذی با اندیشه و ایده وجوه گوناگون برای واژه‌های قرآنی مخالف است و به جنبه زبانی در تفسیر تصریح می‌ورزد و با توجه به اینکه در گذشته بیشتر تفاسیر، روایی بوده است، برخی معتقدند که وی تفسیر به رأی می‌نماید. وی درباره روش کار خود، چنین می‌گوید: «اگر در این کتاب که در باب نظایر قرآن نوشته شده بنگریم، درمی‌یابیم که یک واژه بر چند وجه تفسیر می‌شود و دلیل آن، اختلاف الفاظ در تفسیر آن می‌باشد و منشأ همه اینها، یک کلمه بیش نیست که شعبه شعبه شده است؛ حتی واژگانی که حالت‌های ظاهر و آشکار داشتند متفاوت گشتند و قرآن به آن واژگان به‌خاطر حادثه‌ای در آن وقت اشاره نموده است».

این کتاب، به تعبیر فراگیر در گرایش فکری بشارت می‌دهد؛ زیرا تعدد معانی را به‌خاطر وجود رابطه آشکار بین همه آنها نفی کرده است؛ اما در خصوص وجوه و نظایر، انقلابی نسبت به نوشته‌های پیشین شمرده می‌شود.

ترمذی تلاش کرده است تا نظریه‌اش را بر بسیاری از واژگان وجوه تطبیق دهد و تعدد آن واژگان در این کتاب به 81 واژه رسیده است؛ به عقیده برخی، این انقلاب به توقف روند تألیف به شیوه قدیم در این علم (شیوه مقاتل) نینجامیده و به نظر می‌رسد که میان مفسران چندان رواج نیافته است..

برخی از واژگان بررسی‌شده در این کتاب عبارتند از: الهدی؛ الكفر؛ الشرك؛ سواء؛ المرض؛ الفساد؛ المشي؛ اللباس؛ السوء؛ الخزي و... مثلاًدر مورد واژه «الهدی» چنین آمده است: این واژه به هجده صورت آمده و حاصل از آن تنها یک کلمه است؛ چون هدی در اصل به معنای میل است... هدیه را هم که به این اسم نامیده‌اند، بدان جهت است که دل را به هدیه‌کننده، مایل می‌نماید... این معنای اصلی کلمه یادشده است؛ اما تفسیر آن به معانی زیر آمده است: بیان، اسلام، توحید، دین، دعا، بصیرت، معرفت، قرآن، رسول، رشد، صواب، تقوا، توفیق، توبه و ممر.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب، به‌همراه فهرست اعلام و منابع مورد استفاده مصحح، در انتهای کتاب آمده است.

در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع و اشاره به اختلاف نسخ، به توضیح برخی از مطالب متن پرداخته شده است..

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. مجتبایی، فتح‌الله، «دائرةالمعارف بزرگ اسلامی»، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی و همکاران (چاپ دوم)، تهران، 1377.
3. فائز، قاسم، «علم وجوه قرآن»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: رشد آموزش قرآن، شماره 13، تابستان 1385 (6 صفحه، از 38 تا 43).
4. سلطانی رنانی، مهدی، «سیر تاریخی نگارش «وجوه و نظایر»»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: پژوهش‌های قرآنی، شماره 35 و 36، پاییز و زمستان 1382 (16 صفحه، از 322 تا 337).