انیس الطالبین و عدة السالکین: در شرح مقامات سلطان العارفین خواجه بهاءالحق والدین نقشبند و مقامات علاءالدین عطار
| انیس الطالبین و عدة السالکین: در شرح مقامات سلطان العارفین خواجه بهاءالحق والدین نقشبند و مقامات علاءالدین عطار | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | پارسا، محمد بن محمد (نویسنده)
حسینی، مریم (تحقیق و تصحیح) علیزاده کاشانی، محمود (تحقیق و تصحیح) |
| ناشر | علمی |
| مکان نشر | تهران |
| سال نشر | ۱۴۰۲ |
| شابک | 8ـ544ـ404ـ964ـ978 |
| موضوع | بهاءالدین نقشبند، محمدبن محمد، ۷۱۷ - ۷۹۱ق,نقشبندیه,نقشبندیه -- سرگذشتنا‌مه,نثرفا‌رسی -- قرن ۸ق |
| کد کنگره | BP ۲۹۳/۲۴/ب۹ب۳ |
انیس الطالبین و عدة السالکین: در شرح مقامات سلطان العارفین خواجه بهاءالحق والدین نقشبند و مقامات علاءالدین عطار تألیف خواجه محمد پارسا، تحقیق و تصحیح مریم حسینی، محمود علیزاده کاشانی؛ این کتاب در مقامات خواجه بهاءالدین نقشبند، بنیان‌گذار سلسلۀ نقشبندیه که از مهم‌ترین سلسله‌های عرفانی در جهان اسلام به شمار می‌رود.
گزارش کتاب
به نظر می‌رسد مهم‌ترین هدف و آرمان نویسندگان کتاب‌های مقامات عارفان، فراهم‌آوردن زمینه‌های مشروعیت و حقانیت برای پیر و شیخ طریقت‌شان است. نویسندگان این کتاب‌ها که خود اغلب در زمرۀ یکی از افراد خانوادۀ پیر بوده یا از مریدان شیخ به شمار می‌آمدند، تلاش کرده‌اند تا به شیوه‌های مرسوم در این نوع کتاب‌ها درجه و مرتبۀ شیخ خود را بالاتر ببرند. در این‌گونه کتاب‌ها از سال‌های کودکی و نوجوانی و تجربه‌های عرفانی عارف در سنین متفاوت سخن به میان آمده و سپس مشاهدات یا کشفیاتی به او نسبت داده شده است.
وقتی بهاءالدین نقشبند در سال 791 قمری درگذشت، آثار مکتوب قابل توجهی از خود برجای نگذاشت. او به سبب داشتن دیدگاه‌های ملامتی، کتابی ننوشت که دربردارندۀ تعالیمش باشد و نیز برخلاف روش مرسوم روزگار، به شرح و توضیح آثار عرفای دیگر اقدام نکرد. همچنین به یارانش اجازه نداد که احوالات و مقامات و کراماتش را ثبت و ضبط کنند؛ اما میراث شفاهی ارزشمندی از او بر جای ماند که مریدان درجۀ اولش از قبیل خواجه علاءالدین عطار، محمد پارسا و یعقوب چرخی به نسل‌های بعد منتقل کردند.
خواجه علاءالدین عطار، پسرخوانده، جانشین و مصاحب بهاءالدین نقشبند نیز همچون پیر و مرشد خود، میراث مکتوبی از خود بر جای نگذاشت؛ ولی حکایت‌ها و روایت‌های زیادی از خواجه بهاءالدین در خاطر داشت که آنها را در اختیار نویسندگان کتاب‌های مقامات قرار داد. اما کسی که با قلم توانا و دانش فراوان خود توانست بسیاری از معارف نقشبندیه را به نسل بعدی منتقل کند، خواجه محمد پارسا بود. او در کتاب‌هایی چون «تحقیقات» و «فصل الخطاب» بسیاری از معارف صوفیه را محفوظ داشت و با نوشتن رسالۀ «قدسیه» به ثبت کلمات و سخنان خواجه بهاءالدین نقشبند همت گماشت و آنها را شرح کرد. کتاب دیگری که محصول سال‌ها مصاحبت و هم‌قدمی و همراهی خواجه محمد پارسا با بهاءالدین نقشبند و علاءالدین عطار بود، کتاب حاضر یعنی «انیس الطالبین و عدة السالکین» است.
خواجه محمد پارسا توانست با آثار خود مایه‌های لازم برای ماندگاری و تداوم سلسلۀ نقشبندیه را فراهم کند. او با دانش گسترده‌ای که دربارۀ عرفان خراسانیان داشت، توانست آن را با تعالیم ابن عربی بیامیزد و ترکیبی استوار میان این دو سنت عرفانی ایجاد کند. بهاءالدین نقشبند به محمد پارسا ارادت داشت که این مطلب را می‌توان از جای‌جای کتاب حاضر نشانه‌هایش را یافت.
محمد پارسا در این کتاب حکایات فراوانی از خواجه بهاءالدین نقشبند نقل کرده است که نشان‌دهندۀ کرامت‌ها و فراست‌های شیخ هستند. همچنین در این کتاب اطلاعات دست‌اولی دربارۀ بهاءالدین و طریقت نقشبندیه در اختیار قرار گرفته است.
«انیس الطالبین و عدة السالکین» عنوان کتابی است در مقامات خواجه بهاءالدین نقشبند، بنیان‌گذار سلسلۀ نقشبندیه که از مهم‌ترین سلسله‌های عرفانی در جهان اسلام به شمار می‌رود. از این کتاب دو تحریر برجای مانده است؛ تحریر مفصل کتاب که نوشتۀ صلاح بن مبارک بخاری است، پیش از این انتشار یافته است؛ اما تحریر نخست که نوشتۀ محمد پارسا از برجسته‌ترین چهره‌های عرفان اسلامی و از جانشینان بهاءالدین نقشبند است، تا کنون چاپ و تصحیح نشده است. مصححان در این کتاب کوشیده‌اند تصحیحی منقح بر اساس معتبرترین دستنویس‌های این کتاب ارائه کنند و در ضمن آن به روشن‌کردن بسیاری از نهفته‌ها دربارۀ دو تحریر کتاب و نویسندگان آن بپردازند که مورد مجادلۀ پژوهشگران نقشبندیه تا کنون بوده است.
بهاءالدین نقشبند، سرسلسلۀ نقشبندیه و شخصیت مرکزی این طریقت است. او بسیار اهل سفر بود و به شهرها و روستاهای دور و نزدیک سفر می‌کرده است. این سفرها فرصتی برای دیدار با بزرگان معرفت فراهم می‌کرد و مسافران جز زیارد مراقد متبرکه، به صحبت مشایخ نیز می‌رسیدند. به او اشعار و رساله‌هایی نسبت داده شده است که تعلق هیچ‌کدام از آنها به او قطعی نیست. اما او از علاقمندان به شعر فارسی بود و در این کتاب اشعار فراوانی میان عبارات و کلمات قدسیۀ مشایخ آمده است که بیشتر آنها مربوط به شاعرانی چون مولوی و عطار است؛ اما چند بیتی هم سرودۀ خود بهاءالدین است که بعدها در متون نقشبندیه مورد استفادۀ پیروان طریقت قرار گرفته است.
کتاب «انیس الطالبین و عدة السالکین» شامل چهار قسم است؛ قسم اول: در تعریف ولایت و ولی؛ قسم دوم: در شرح ابتدای احوال خواجۀ ما و سلسلۀ خواجگان؛ قسم سیم: در بیان طریقۀ سلوک و صفت و نتیجۀ صحبت خواجۀ ما و ذکر حقایقی و لطایفی که در مجالس صحبت بر لفظ مبارک حضرت خواجه گذشته است؛ قسم چهارم: در ذکر کرامات و مقامات و احوال و آثار که از حضرت خواجۀ ما به ظهور آمده است.
بخش دوم این کتاب مقامات علاءالدین عطار است که آن هم به قلم خواجه محمد پارسا به نگارش درآمده است. پارسا این کتاب را که شامل کلمات و روایت‌های خواجه علاءالدین عطار است، تدوین و با شرح و توصیف‌هایی از این سخنان و حکایت‌ها همراه کرده است. متن بدون مقدمه است و پایان‌بندی مشخصی ندارد. بنا بر گفته جامی و فخرالدین علی صفی، تصمیم پارسا بر این بود که آن را به مقامات خواجۀ نقشبند «انیس الطالبین» بیفزاید.
سبک نثر «انیس الطالبین» مانند دیگر آثار دورۀ تیموری، نثر پارسی ساده و روان است. متن «مقامات عطار» نیز شباهت بسیاری به متن کتاب «انیس الطالبین» دارد؛ یعنی نثری ساده، ولی مملو از واژه‌ها و عبارات عربی که به مناسبت موضوع کتاب اصول تصوف است و معمولاً از قدما که به زبان عربی نوشته‌اند، نقل شده است.
در این پژوهش دستنویس پتنا که به سال 856 قمری و توسط جامی کتابت شده است، نسخۀ اساس قرار گرفته و سپس با شش نسخۀ دیگر از کتابخانه‌های مختلف مقابله شده است.[۱]
پانويس