الحوادث الجامعة و التجارب النافعة في المائة السابعة

‏الحوادث الجامعة و التجارب النافعة في المائة السابعة
پدیدآوران	ابن فوطی، عبدالرزاق بن احمد (نويسنده) نجم، مهدی عبدالحسین (محقق)
ناشر	دار الکتب العلمية
مکان نشر	لبنان - بيروت
سال نشر	2003م , 1424ق
موضوع	عباسيان - تاريخ، عراق - تاريخ - سال شمار، عراق - تاريخ - قرن 7ق.
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏ح‎‏9 76/4 ‏DS‎‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

الحوادث الجامعة و التجارب النافعة في المائة السابعة، اثر کمال‌الدین عبدالرزاق بن احمد (متوفی 723ق)، مکنی به ابن فوطی و معروف به ابن صابونی، اثری است یک‌جلدی به زبان عربی با موضوع تاریخ. این اثر بنا بر تحقیق دکتر بشار عود و دکتر عماد عبدالسلام رؤوف یکی از کتاب مهم تاریخی بازمانده از اواخر قرن هفتم هجری است. در این کتاب، رویدادها به ترتیب تاریخ، از 626 تا 700 هجری قمری به دنبال هم آمده است. این اثر با تحقیق مهدی عبدالحسین نجم در دارالکتب العلمیه بیروت چاپ شده است.

ساختار

کتاب دارای مقدمه محقق و محتوای مطالب بر اساس حوادث سال‌های قمری است.

گزارش محتوا

حوادث الجامعه از جمله کتاب‌هایی است که مورخان قرن‌هاست با آن آشنایند. فهرست مآخذ بسیاری از کتب تاریخ که به رویدادهای قرن هفتم پرداخته‌اند از نام این کتاب خالی نیست. البته بی‌انصافی خواهد بود اگر موضوع این کتاب را منحصر به محدوده تاریخ بکنیم، زیرا بسیاری از مسائل جامعه‌شناسی و عمدتاً انسان‌ها از موضوعاتی هستند که از چشم دقیق و نکته‌سنج ابن فوطی به دور نمانده‌اند.

در این کتاب، رویدادها به ترتیب تاریخی از 626 تا 700 هجری قمری به دنبال هم آمده است. مؤلف حوادث الجامعه، تنها ناظر کشت و کشتارها و غارت‌ها نبوده؛ بلکه از دانشمندان، طبیبان، فیلسوفان، منجمان، نحویان، فقیهان، محدثان و دیگر اصناف اجتماع روزگار خود مطالب دست‌اول نقل کرده است.

بناها، خانقاه‌ها و مساجد و زندگی طبقات مرفه و دیگر افرادی که روز و شب را به دنبال تأمین معاش بوده‌اند و به کارهایی چون شعبده‌بازی و... مشغول بوده‌اند با دیده تیزبین مجسم کرده است. بسیاری از حوادث طبیعی چون زلزله‌ها که کوه‌های سر به فلک کشیده را شکافته‌اند و بناهای رفیع را با خاک یکسان کرده‌اند، تگرگ‌های درشت که چون دانه تخم‌مرغ از آسمان باریده و محصول سالانه کشاورزان و باغداران را از میان برده، و آتش‌سوزی‌هایی که خانمان و دار و ندار انسان‌ها را طعمه شعله‌های خود کرده در کتاب خود بازتاب داده است.

موضوعات این کتاب متنوع است و در لابه‌لای رویدادهایی که نقل می‌کند اشعار نغزی را چاشنی گفتار خود کرده است.

کتاب الحوادث الجامعه بخش آخر کتاب اصلی است که از اواسط حوادث سال 626 هجری قمری آغاز می‌شود. حاوی بخشی از خلافت المستنصر بالله (623-660ق) و همه حوادث ایام خلافت المستعصم بالله (640-656ق) تا فتح بغداد به دست هلاکوخان؛ و پس از فتح بغداد ذکر حوادث تا سال 700 ادامه می‌یابد. جالب‌ترین حوادث بعد از فتح بغداد تشکیل دولت ایلخانی، بخصوص امارت عطاملک جوینی در بغداد و عمران و آبادانی بغداد به مساعی آن وزیر باتدبیر و حضور خواجه‌نصیرالدین طوسی در بغداد است.

ابن فوطی در تألیف این کتاب از اکثر منابع تاریخی پیش از خود بهره گرفته ولی آنچه به ارزش و اعتبار کتاب می‌افزاید استفاده او از دو تاریخ بزرگ عراق به‌ویژه بغداد است: یکی تاریخ مفصل ابن ساعی کتابدار کتابخانه مدرسه مستنصریه (متوفی 674ق) است. این کتاب تاریخ مفصلی بوده مرتب شده برحسب سنوات و دیگر کتاب «روضة الأريب في التاريخ» از ظهیرالدین علی بن محمد کازرونی در 27 جلد. از این دو کتاب، ملک افضل غسانی صاحب العسجد المسبوک و ذهبی در تاریخ اسلام و ابن‌ کثیر در البدایة و النهایة فراوان نقل کرده‌اند. ابن فوطی اگرچه تصریح نکرده ولی به آن آثار نظر داشته است.

تاریخ الحوادث الجامعه ابن فوطی مشحون است از اخبار علما و طبیبان و فلاسفه و منجمین و نحویان و فقها و محدثین و دبیران و شاعران و خطاطان و متصوفه و وعاظ و ملوک و سلاطین و امرا و وزرا و حکام و زعما و نواب و سرداران و اهل سیاست از مآثر و معایبشان و دشمنی‌ها و دوستی‌هایشان و مدح و قدح آنان و اخلاق و عاداتشان و عدل و جور ایشان و در خلال آن از مناصب و درجات و جشن‌ها و احکام و قوانین و طرز تدریس و مدارس و مراسم خلافت عباسی و دولت ایلخانی و مالیات‌ها و جزیه‌ها که می‌گرفته‌اند و انواع سکه‌ها و دیگر نقدینه‌ها سخن رفته است.

همچنین مطالب جالبی از اعمال و اخلاق عامه مردم چون نزاع میان دو دسته از مردم محلات و بسیج مردم برای کشتن حیوانات درنده، می‌آورد. الحوادث الجامعه در باب مساجد و مشاهد و رباط‌ها و باروها و تجدید بنای آنها و کتابخانه‌ها و کیفیت خلع و نصب وزرا و نقبا و امرا و صوفیه و مدرسان و انواع دواوین و وضع اهل ذمه تا سال 700 و کاخ‌های فخیم و جاده‌ها و محله‌ها و جویبارها و شهرهای جدیدالاحداث و عادات و اخلاق و مراسم مردم در ماه رمضان و جنگ با فلاخن و منجنیق و ساعت‌های آبی و آلات و عجایب آن و عروسی امرا و عادات آنها و مسابقه در طی طریق و عیاران و طراران از مردان و زنان و شعبده‌بازان و پرندگان و ترتیب نگهداری آنها و فرستادن نامه‌ها با آنها و وضع اهل ذمه و تحمیل غبار بر آنها و افتتاح مدارس و سورها و مهمانی‌ها در روزهای افتتاح و شروط تعیین قضات و دبیران دارالانشاء و انواع دیوان‌ها و همچنین سخن از کسانی که دعوی نبوت و مهدویت کرده‌اند و مشاهد متبرکه و تعمیر آنها و حوادث طبیعی چون صاعقه‌ها و زلزله‌ها و تگرگ‌های درشت و آتش‌سوزی‌ها؛ بنابراین کتاب الحوادث الجامعه، علاوه بر فواید تاریخی، از لحاظ جامعه‌شناسی هم اثری گرانقدر است.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در انتهای اثر ذکر شده و پیش از آن، منابع و مراجع تحقیق آمده است. کتاب الحوادث الجامعه که نام کامل آن «الحوادث الجامعه و التجارب النافعة الواقعة في المائة السابعة»، یاد شده از کمال‌الدین عبدالرزاق بن احمد مکنی بن ابن فُوَطی (یا ابن فوطی) معروف به ابن صابونی از مشاهیر علمای حدیث و تاریخ و صاحب‌نظر در حکمت، مقدمه ندارد و ابتدای کتاب تا امروز پیدا نشده است؛ اما از اصل کتاب برمی‌آید که مؤلف بر آن بوده است که گنجینه دانسته‌های خود را بی‌تعارف بر همگان بگشاید. البته این کتاب را بنا بر مشهور ابن فوطی تألیف کرده یا به قول بنا بر تحقیق دکتر بشار عود و دکتر عماد عبدالسلام رؤوف، مؤلف آن مجهول است.

در الحوادث الجامعه همانند دیگر آثاری که مخصوصاً به زبان عربی در عصر ممالیک نوشته شده چون صبح الاعشی واژه‌های فارسی معرب بسیار است؛ مانند سرخیل، روز جاریه، روزکاران، سرابیش، سرپوش، فوطه‌پوش (به معنی کلاه و هرچه بر سر نهند) و دوات‌دار و استاد الدار و جوق و سراغوش و سراغوجات و رکبدار (رکابدار) و دژدار و مهتر و الدرگاه و دوشخ (یعنی دوشاخ نوعی از آلات شکنجه). نثر این کتاب، به شیوایی و روانی مثلاً الکامل ابن‌ اثیر نیست. مخصوصاً استفاده فراوان مؤلف از فعل مجهول نثر را از روانی و سلاست انداخته است.

صفحات 12 و 13 کتاب حاوی رونوشت تصاویر صفحات اول و آخر نسخه خطی کتاب است. محقق از روی تصویر نسخه خطی کتابخانه اوقاف عراق (مکتبة الأوقاف العراقیة) شروع به تحقیق کتاب کرده است. از جمله کارهای محقق در کتاب، سعی او در ترجمه اعلام وارده در آن، همچنین مواضع و شهرها و تفسیر اسمای وظایف و دواوین و دیگر مصطلحات است. وی همچنین سعی کرده در حوادث تاریخی، منابعی را که کتاب از آنها بهره برده، مشخص کند.

منابع مقاله

1. مقدمه کتاب.
2. آیتی، عبدالمحمد، الحوادث الجامعة (رویدادهای قرن هفتم هجری)، تألیف ابن فوطی عبدالرزاق بن احمد، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1381 ش.

وابسته‌ها

الحوادث الجامعة (رویدادهای قرن هفتم هجری)