الإبدال
| الإبدال | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ابو الطیب لغوی، عبد الواحد بن علی (نويسنده) تنوخی، عزالدین بن امین (محقق) |
| ناشر | المجمع العلمي العربي |
| مکان نشر | سوریه - دمشق |
| سال نشر | 1379ق - 1960م |
| چاپ | 1 |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 2 |
| کد کنگره | /ت9ک2 6190 PJ |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
الإبدال، اثر ابوالطیب عبدالواحد بن علی حلبی، از علمای قرن چهارم هجری است که لقب «لغوی» به دلیل دانش و تبحر فراوان او در زمینه زبان عربی و نحو، به او داده شده است. کتاب به موضوع مهم ابدال (جانشینی یا جایگزینی حروف) در زبان عربی میپردازد و برای فهم تنوعات زبانی و لهجههای مختلف قبایل عرب اهمیت دارد.
مفهوم ابدال
مراد از ابدال در این کتاب، ابدال لغوی است نه نحوی[۱] و به معنای تعاقب و جانشینی یک حرف بهجای حرف دیگر که قریب به آن است؛ بهگونهای که کلمات حاصل از این جابهجایی، معنای یکسانی دارند. این پدیده نشاندهنده تفاوتها و تنوعات لهجهای میان قبایل مختلف عرب است؛ یعنی دو کلمه در دو لهجه متفاوت، ممکن است یک معنی واحد داشته باشند، اما تنها در یک حرف با یکدیگر فرق کنند؛ بهعبارتدیگر، مراد از ابدال لغوی، آن واژههایی است که در صورت و معنا به یکدیگر نزدیکند و راویان لغت، آنها را از افواه اعراب بادیهنشین شنیده یا از کسانی که از بادیه به شهرها درآمدهاند، اخذ کردهاند و سپس آنها را در رسالههایی لغوی گرد آورده و به تفسیر آنها پرداخته و برای آنها شواهدی از شعر عرب را ارائه نمودهاند[۲].
محتوای کتاب
کتاب، مشتمل بر مقدمه مفصلی است که در آن، محقق به موضوع ابدال و جایگاه آن در علوم زبان عربی میپردازد و رابطه ابدال را با سایر پدیدههای صوتی و واژگانی مانند قلب و اشتقاق، مورد بحث قرار میدهد. وی همچنین به تلاش مؤلف برای جمعآوری کلمات ابدالی که در لهجههای مختلف عرب یافت میشوند، اشاره میکند و برخی از کارهای پیشینیان مانند ابن سکیت، ابن درید، زجاجی و ابن جنی را در این زمینه یا موضوعات مرتبط، مانند قلب و اشتقاق ذکر میکند و...
و نیز به معرفی ابوالطیب لغوی و... میپردازد[۳].
در متن اصلی کتاب، ابوالطیب لغوی، پدیده ابدال را بهصورت نظاممند و بر اساس جفتهای حروفی که با هم ابدال میشوند، تنظیم کرده است و فصول مختلف کتاب به بررسی ابدال میان حروف خاصی، اختصاص یافتهاند.
او برای هر جفت حرف که ابدال میان آنها رایج است، بابی جداگانه در نظر گرفته است؛ برای مثال، در کتاب، بابهایی با این عناوین دیده میشود:
- باب الباء و الذال (باب ابدال باء و ذال)؛
- باب الباء و الراء (باب ابدال باء و راء)؛
- باب الباء و الضاد (باب ابدال باء و ضاد)؛
- باب الباء و الفاء (باب ابدال باء و فاء)؛
- باب الباء و القاف (باب ابدال باء و قاف)؛
- باب الباء و الکاف (باب ابدال باء و کاف)؛
- باب الباء و اللام (باب ابدال باء و لام)؛
- باب الباء و الميم (باب ابدال باء و میم)؛
- باب الباء و الواو (باب ابدال باء و واو)؛
- باب التاء و الهاء (باب ابدال تاء و هاء)؛
- باب التاء و الذال (باب ابدال تاء و ذال)؛
- باب التاء و الراء (باب ابدال تاء و راء)؛
- باب التاء و الزاء (باب ابدال تاء و زاء)؛
و...
در هر باب، مؤلف به ذکر کلماتی میپردازد که در لهجههای مختلف با ابدال آن دو حرف مشخص، بهکار میروند. برای توضیح این پدیده، او شواهد و مثالهایی را از گفتار عربهای بادیهنشین، شعر، حکایات و سایر کاربردهای زبانی گردآوری کرده است. این روش نشاندهنده تکیه مؤلف بر زبان رایج و لهجههای معتبر عرب در زمان خود است. این مثالها شامل کاربردهای زبانی در شعر، حکایات و نمونههای متداول لهجهای بودهاند[۴].
ساختار کتاب
ساختار کلی کتاب تحت عنوان «أبواب الإبدال» آورده شده است و هر باب به بررسی ابدال میان یک جفت حرف خاص اختصاص دارد. عنوان هر باب معمولاً بهصورت «باب... و...»، یا مشابه آن است. مؤلف، کلمات یا عباراتی را ذکر میکند که در آنها ابدال میان دو حرف مشخص رخ داده است؛ مثلاً در باب الباء و الذال، کلمات «عذْهَلَه» و «عَبْهَلَه»، بهعنوان مثال ابدال باء و ذال آورده شدهاند و هر دو معنای یکسانی دارند[۵].
ویژگیهای مهم و برجسته کتاب
- روش مؤلف: روش مؤلف در جمعآوری مطالب و نمونههای زبانی مستقیماً از «أفواه الأعراب»، منجر به گردآوری حجم قابل توجهی از لغات نادر و اصیل عربی شده است.
- گستردگی و جامعیت: این کتاب بهعنوان «أوسع ما صنف في الإبدال اللغوي» (وسیعترین اثری که در زمینه ابدال لغوی تألیف شده) شناخته میشود[۶]. این ویژگی، جایگاه خاصی را به کتاب در میان آثار مرتبط میبخشد. کتاب، شامل تعداد بسیار زیادی از موارد ابدال است؛ بهطوریکه تخمین زده میشود نزدیک به ۳۰۰۰ لفظ بدلی در آن وجود دارد[۷].
- ساختار باببندی منظم: تنظیم کتاب بر اساس بررسی ابدال میان یک جفت حرف خاص (مانند «باب الباء و الذال»، «باب الباء و الراء» و...)، دسترسی به موارد ابدال را بر اساس حروف تسهیل میکند.
- تکیه بر شواهد: علاوه بر ساختار بابی و جامعیت کتاب که مهم هستند، منبع اصلی جمعآوری اطلاعات (گفتار عربهای بادیهنشین) بهعنوان ویژگی تعیینکننده و شاخص «الإبدال» اثر ابوالطیب لغوی به حساب میآید.
- جایگاه علمی و ارزش نزد دانشمندان: کتاب «الإبدال»، در زمان خود و بعدها مورد توجه علمای لغت بوده است. منابع اشاره میکنند که دلهای علمای لغت، مدتها مشتاق کشف این کتاب و از فقدان آن متأسف بودند. کشف مجدد کتاب پس از حدود هزار سال، بهعنوان یک «هدیه ارزشمند زبانی» و یا «گوهر گرانبها» در جهان لغت توصیف شده است[۸].
- حفظ و مستندسازی گویشهای عربی: جمعآوری لغات از گویشهای مختلف قبایل عرب، به حفظ و مستندسازی تنوع گویشی زبان عربی فصیح در دوران اصیل آن کمک شایانی کرده و این کتاب، منبعی مهم برای مطالعه تاریخ لهجههای عربی محسوب میشود.
پانویس
منابع مقاله
فاتحه، مقدمه و متن کتاب.