اسرائیلیات و تأثیر آن بر داستان‌های انبیاء در تفاسیر قرآن
| اسرائیلیات و تأثیر آن بر داستان‌های انبیاء در تفاسیر قرآن | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | محمدقاسمي، حميد (نويسنده) |
| ناشر | صدا و سيمای جمهوري اسلامى ايران. انتشارات سروش |
| مکان نشر | ايران - تهران |
| سال نشر | مجلد1: 1380ش, |
| شابک | 964-435-604-7 |
| موضوع | احاديث مجعول - نقد و تفسير
اسرائيليات - نقد و تفسير قرآن - قصه‌ها |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 91/8 /ق2الف5 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
اسرائیلیات و تأثیر آن بر داستان‌های انبیاء در تفاسیر قرآن، اثر حمید محمدقاسمی، کتابی است به زبان فارسی در یک جلد با موضوع علوم قرآنی. نویسنده در این اثر پس از بیان تعریف اسرائیلیات، تأثیر آن را در مورد داستان‌های انبیا در تفسیرهای قرآن کریم نشان داده است.
ساختار
کتاب دارای مقدمه و محتوای مطالب در سه بخش (که هرکدام دارای فصولی است) و یک خاتمه است. منابع کتاب در دو دسته اصلی کتاب‌ها و مجلات ارائه شده است. در نگارش این اثر از 221 کتاب به زبان‌های فارسی و عربی (اعم از اصلی و ترجمه) از نویسندگان مسلمان (اعم از شیعه و سنی) و غیر مسلمان و 9 عنوان مجله استفاده شده است. برخی منابع این اثر پس از قرآن کریم، عبارتند از: تحقیقی در دین یهود جلال‌الدین آشتیانی، روح المعاني في تفسير القرآن العظيم و سبع المثاني، آلوسی؛ شرح نهج البلاغة، ابن ابی‌الحدید؛ أسد الغابة في معرفة الصحابة، عزالدین بن اثیر؛ الطبقات الكبری، ابن سعد؛ مناقب آل أبيطالب، ابن شهرآشوب؛ الإسرائيليات و الموضوعات في كتب التفسير، محمد بن محمد ابوشهبه؛ البدايات الأولی للإسرائيليات في الإسلام، یوسف حسنی؛ روش علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، سید حسین میرجلیلی (مترجم)؛ انتقال علم یونانی به عالم اسلامی، احمد آرام (مترجم) و...[۱].
گزارش محتوا
«یکی از جمله موضوعهایی که در حوزه فرهنگ اسلامی از جایگاه بسیار مهم و قابل تأملی برخوردار است، موضوع «اسرائیلیات» است. در اصطلاح علما، «اسرائیلیات»» به افسانه‌های قدیمی گفته می‌شود که از یهودیان و مسیحیان و مانند آنها سرچشمه گرفته و احادیث و تفاسیر اسلامی را تحت تأثیر خود قرار داده است. برخی مفسران و محدثان، «اسرائیلیات» را به تمام اخبار بی‌اساسی اطلاق کرده‌اند که دشمنان اسلام - اعم از یهود و سایرین - آنها را با سوء نیت و غرضورزی جعل کرده و برای فاسد کردن عقاید مسلمانان این مجعولات را وارد تفاسیر و احادیث کرده‌اند.
در این تحقیق پس از مباحث مقدماتی همچون تعریف اسرائیلیات و مصادر اسرائیلیات، تلاش شده تا تاریخچه مختصری از اسرائیلیات ارائه شود و آنگاه به عوامل و زمینه‌هایی که باعث نفوذ اسرائیلیات به تفاسیر شده، اشاره و در بخش سوم که مهمترین و مفصل‌ترین بخش‌های این تحقیق را تشکیل می‌دهد، به جمع‌آوری و نقد و تحلیل اسرائیلیاتی پرداخته شده که در داستان‌های پیامبران الهی وارد شده است. در همین بخش نیز فصل مهمی به مقایسه ویژگی‌های داستان‌های قرآن با ویژگی‌های روایات اسرائیلی اختصاص یافته است و در خاتمه، تأثیر سوء اسرائیلیات بر فرهنگ اسلامی طرح شده و از وظیفه علمای اسلام و مفسران در قبال اسرائیلیات سخن به میان آمده است»[۲].
پس از ظهور اسلام، معاندان توان خود را به‌کار گرفتند تا شاید بتوانند مانع از پرتوافشانی خورشید مشعشع اسلام شوند. گروهی به زور متوسل شدند و چون نتیجه نگرفتند، تصمیم به مشوش نمودن چهره اسلام گرفتند. یکی از شگردهای یهودیان که ظهور و گسترش اسلام هیمنه و ابهت آنان را درهم شکسته بود، آلوده ساختن معارف دینی با اباطیل و افسانه‌های خرافی و پیرایه‌هایی بود که یا زاییده ذهن بیمارشان بود یا ریشه در کتب تحریفشده آنان داشت. اینان برای مسخ مفاهیم دینی و تحریف تعالیم و احکام اسلامی به القای انواع شبهات و دروغپراکنیها در میان مسلمانان مبادرت ورزیدند و بخش قابل توجی از مفاهیم دینی را مشوب به خرافات و مجعولات خود کردند. این قبیل مجعولات و افسانه‌های خرافی و داستان‌های ساختگی را - خواه از ناحیه یهودیان باشد یا دیگران - در اصطلاح «اسرائیلیات» می‌نامیم. گفتنی است، یهودیان بسیار زیرکتر و مکارتر از آن بودند که بخواهند در هیبت یهودی‌گری مبادرت به اجرای نقشه‌های شوم خود کنند؛ ازاین‌رو عالم‌نمایان یهود با درآمدن به کسوت اسلام و جا زدن خود به‌عنوان مسلمانانی مقدسمآب به نشر خرافات و ترهات خود در میان مسلمانان پرداختند و با حسن ظنّی که پاره‌ای از خلفا و حکام جور به آنها داشتند، بازار دروغپردازیهایشان روزبه‌روز رونق گرفت و آنان از این فرصت مغتنم، نهایت بهره را بردند و داستان‌های ساختگی خود را به نام تفسیر قرآن میان مسلمانان پراکنده ساختند. اسرائیلیات‌گسترها به‌همراهی سایر داستان‌سرایان درباره زندگی پیامبران افسانه‌ها ساختند. همین افسانه‌ها سینه به سینه می‌گشت تا در قرن دوم هجری با آغاز نهضت تفسیرنویسی، این داستان‌ها که به دست افراد مغرض یا ساده‌اندیش و بی‌احتیاط به حدیث تبدیل شده بود، یعنی به پیامبر اسلام(ص) یا صحابه ایشان مانند علی(ع) و ابن عباس و... نسبت داده می‌شد، به کتاب‌های تفسیری راه یافت و این کتاب‌ها را سرشار از این خرافات و داستان‌های موهوم و موهون کرد. متأسفانه این قبیل مجعولات تا این زمان نیز در میان بسیاری از تفاسیر جای گرفته و گاهی از ناحیه برخی کج‌اندیشان تلقی به قبول شده است[۳].
نویسنده در مقدمه درباره انگیزه تألیف این کتاب می‌گوید: «هرچند علما و دانشمندان اسلامی از گذشته تا حال، در جای‌جای آثار خود کوشیده‌اند تا بی‌اعتباری روایات اسرائیلی را نشان دهند و مهر بطلان بر بسیاری از خرافات و مجعولاتی که به آثار اسلامی راه یافته‌اند بنهند، اما باید گفت آثار مستقلی که به موضوع اسرائیلیات پرداخته و جوانب مختلف این موضوع - همچون بحث از عوامل و زمینه‌های نفوذ اسرائیلیات به فرهنگ اسلامی یا تأثیر ناگوار اسرائیلیات بر آثار اسلامی - را بررسی کرده‌اند یا بسیار نادرند یا به دلیل یکسویهنگریها و تعصبات و پیشداوری‌های مؤلفان آنها، به ریشه‌های واقعی و ابعاد گسترده این موضوع توجه شایانی نکرده‌اند. باید گفت تاکنون در آثار فارسی جز چند رساله دانشگاهی که به بررسی برخی از ابعاد این موضوع پرداخته‌اند، کتابی مستقل و جامع در این‌باره به رشته تحریر درنیامده است. این زمینه‌ها سبب شد تا ما با توکل بر ذات احدیت، پای در این وادی خطیر گذاریم و با بضاعت علمی اندک خود، به بررسی ابعادی چند از این موضوع بسیار گسترده و مهم بپردازیم. اما باید اعتراف کرد که با شروع کار دریافتیم هریک از فصول این تحقیق، خود کتابی مستقل و جامع را میطلبد و این امر ما را بر آن داشت تا در برخی فصلها تنها به شرح مختصری از موضوعهای طرح‌شده بسنده کنیم و بسط و تفصیل آن را به مجالی دیگر واگذار کنیم»[۴].
نویسنده در خاتمه کتاب مباحثی را تحت عنوان «اسرائیلیات، تأثیرها و راهحلها» ارائه کرده است. وی این مبحث را در دو بخش جداگانه مطرح کرده. او در بخش اول، تحت عناوین ذیل به تأثیرات سوء اسرائیلیات بر فرهنگ اسلامی اشاره کرده است: مجال دادن به معاندان و مستشرقان در ایراد شبهات برضد مبانی اسلام، اعتماد کردن پاره‌ای از نویسندگان و محققان به این‌گونه مجعولات در آثار خود، فریفته شدن عامه مردم به روایات اسرائیلی خرافی، بازداشتن اذهان از توجه به عبرتها و پیامهای قرآن کریم، ایجاد مانع و رادع بر سر راه فهم صحیح آیات قرآن، بازدارندگی فرهنگ و تمدن اسلامی از رشد و تعالی و ظهور و بروز اندیشه‌های وارداتی در حوزه‌های مختلف فرهنگ اسلامی[۵].
او در بخش دوم خاتمه، وظیفه مفسران و علمای اسلامی در قبال اسرائیلیات را بیان کرده است:
- مفسر قرآن در مواجهه با انواع روایات باید نهایت دقت و احتیاط را به خرج داده، از تجزیه و تحلیل و نقادی اقوال و روایت مختلف غفلت نورزد و در خصوص تفسیر کلام الهی آنچنان به قضاوت آرا بنشیند که با روح قرآن سازگار بوده، با معیارهای عقل و نقل صحیح نیز منطبق باشد، که بدین‌سان خواهد توانست خود را از فروغلتیدن در ورطه هولناک اسرائیلیات برهاند.
- بههیچروی جایز نیست که مفسر قرآن، در شرح مجملات و تبیین مبهمات قرآنی از روایات صحیحی که از رسول خدا(ص) و ائمه اطهار(ع) وارده شده، روی برتابد و به اقاویل اهل کتاب روی آورد و به منقولات آنان اعتماد کند؛ چراکه روایات اسرائیلی به دلیل ماهیتشان فکر و اندیشه آدمی را از اهداف اصلی نزول قرآن و تدبر در حکمتها و تعالیم حیات‌بخش آن بازمی‌دارد.
- بر مفسر قرآن لازم است تا حکایتها و داستان‌هایی را که دیگران در تفسیر و توضیح آیات قرآنی مورد استناد قرار داده‌اند، با سیاق آیات و روح حاکم بر قرآن کریم بسنجد و از غور کردن در جزئیات و تفاصیلی که دانستن آنها سودی به حال مخاطبان نداشته و ندانستن آنها نیز زیانی به حال کسی ندارد، پرهیز کند.
- چنانچه یک مفسر در تشریح و توضیح داستان‌های قرآن یا سایر نکته‌ها و ابهامهای قرآنی خود را با اقوال و آرای گوناگونی مواجه می‌بیند، می‌تواند این وجوه مختلف را نقل کرده، از آن میان به قول صحیح اشاره دارد و بطلان سایر وجوه را آشکار سازد. بدیهی است که نقل تمام نظرها و اقوال بدون نقد و بررسی آنها و بدون گزینش قول صحیح، سبب می‌شود تا ذهن خواننده را هاله‌ای از ابهام و تشویش احاطه کند و حتی موجبات لغزش فکری وی را فراهم آورد. روش‌های مذکور - یعنی انتخاب وجه احسن از میان وجوه محتمل، نپرداختن به تفاصیل بی‌فایده و روی نکردن به اقوال اهل کتاب - خود ملهم از اسلوب قرآن کریم در چگونگی پردازش داستان‌هاست[۶].
وضعیت کتاب
در صفحه 536، تحت عنوان Note، یک صفحه درباره کتاب، به زبان انگلیسی نوشته شده که ظاهرا ترجمه بخش اشاره در ابتدای کتاب است که به زبان فارسی نوشته شده است. فهرست مطالب در ابتدا و منابع در انتهای کتاب آمده است.
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.