بصری، محمد بن علی
| بصری، محمد بن علی | |
|---|---|
 | |
| نام کامل | بصری، محمد بن علی |
| نام‌های دیگر | ب‍ص‍ري، اب‍وال‍ح‍س‍ي‍ن محمد بن ع‍ل‍ي محمد بن ع‍ل‍ي ال‍ب‍ص‍ري |
| نام پدر | علی |
| محل تولد | عراق |
| رحلت | 436ق |
| مدفن | مقبره شونیزی |
| دین | اسلام |
| مذهب | حنفی |
| اطلاعات علمی | |
| اساتید | قاضی عبدالجبار معتزلی طاهر بن لبُؤه |
| شاگردان | محمود بن ملاحمی ابوالقاسم بن تبّان |
| برخی آثار | المعتمد في أصول الفقه شرح المعتمد في أصول الفقه |
محمد بن علی بصری (متوفی 436ق/1044م)، متکلم معتزلی و عالم اصولی حنفی.
ولادت
از تاریخ تولد ابوالحسین محمد بن علی بن طیب بصری، اطلاعی در دست نیست، اما می‌دانیم از مردم بصره بود که در بغداد اقامت گزید و در همان جا به فراگیری دانش پرداخت و تا پایان عمر در همین شهر به تدریس کلام مشغول بود.
اساتید
ابوالحسین بصری از شاگردان قاضی عبدالجبار معتزلی بود. احترام و علاقه وافر او نسبت به استادش را می‌توان از کثرت مراجعه وی به آراء او در کتاب «المعتمد» دریافت. بااین‌همه ابوالحسین در تمامی آراء خود از او پیروی نکرد و حتی در مواردی با او به مخالفت برخاست. استاد دیگر او طاهر بن لبُؤه است که از وی حدیث شنید؛ اما درباره او گفته‌اند که از اهل روایت نبوده است. به‌هرحال تنها یک حدیث از او نقل شده که بعداً دیگران همان را از وی نقل کرده‌اند.
شاگردان
ابوالحسین حلقه درسی بزرگی در بغداد داشت. از شاگردان او در علوم عقلی می‌توان از ابوعلی بن ولید، ابوالقاسم بن تبّان و محمود بن ملاحمی، مصنّف «المعتمد الأكبر» را نام برد. از ابوالحسین و شاگرد مشهور او ابن ملاحمی بسیاری کسان از جمله امام یحیی بن حمزه (متوفی 754ق/1345م) پیروی کردند.
در کلام دیگران
ابوالحسین را شیخ معتزله خوانده و یکی از ائمه اعلام ایشان دانسته‌اند. در ستایش از وی گفته‌اند که فرید عصر خود، فصیح، بلیغ، با اطلاع بسیار و از اذکیای عالم بود. ذهبی در «ميزان الاعتدال»، او را قاضی خوانده است و ابن ابی‌اصیبعه از کسی به نام ابوالحسین بصری در زمره اطبا نام می‌برد، ولی معلوم نیست که او همین ابوالحسین باشد. حاکم جشمی او را در طبقه دوازدهم از معتزله جای می‌دهد فخرالدین رازی از فرقه‌ای منسوب بدو سخن می‌گوید و از اقوال او برمی‌آید که تا اوایل سده 7ق از فرق معتزله، فقط اصحاب ابوهاشم و اصحاب ابوالحسین باقی مانده بودند.
مذهب
ابوالحسین حنفی‌مذهب بود و اینکه حاج خلیفه می‌گوید که او مذهب شافعی داشت، پایه استواری ندارد. ابن ابی‌الوفاء نام او را در زمره حنفیان آورده است و اینکه قاضی ابوعبدالله صیمری شیخ و امام حنفیان بر جنازه او نماز گزارد، مؤید این معناست.
شایان ذکر است که مذهب فلسفی ابوالحسین مکتب مشائی بود و با این زمینه به جمع‌آوری شروح سماع طبیعی ارسطو همت گماشت.
شهرت
شهرت ابوالحسین بصری به آراء و عقاید اعتزالی اوست، ولی وی در فلسفه نیز دستی تمام داشت. گفته‌اند که مذهب او در واقع مذهبی فلسفی بوده که جامه کلام معتزلی پوشیده است. وی در بسیاری از نظریات خود به راه فیلسوفان می‌رفت و سعی بر آن داشت تا با تفحص و تأمل در ادله شیوخ معتزلی خود، آن‌ها را باطل کند.
وفات
ایشان در سال 436 در بغداد درگذشت. قاضی ابوعبدالله صیمری (متوفی 436ق) بر او نماز گزارد و در مقبره شونیزی به خاک سپرده شد.
آثار
- المعتمد في أصول الفقه؛
- تصفح الأدلة؛
- غرر الأدلة؛
- شرح الأصول الخمسة؛
- صلح الأدلة؛
- فصیح الأدلة؛
- نقض الشافي في الإمامة؛
- نقض المقنع في الغيبة؛
- شرحی بر العهد قاضی عبدالجبار؛
- شرح بر سماع طبیعی ارسطو[۱].
پانویس
- ↑ ر.ک: جلالی مقدم، مسعود، ج5، ص367-370