أصول النحو عند السيوطي بين النظرية و التطبيق
| أصول النحو عند السیوطي بین النظریة و التطبیق | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ابوغربیه، عصام عید فهمی (نویسنده) |
| ناشر | الهیئة المصریة العامة للکتاب |
| مکان نشر | قاهره - مصر |
| سال نشر | 2006 م |
| چاپ | 1 |
| شابک | 977-419-097-1 |
| موضوع | زبان شناسان عرب
زبان عربی - تاریخ سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، 849 - 911ق. - نقد و تفسیر |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | PJ 6070 /س9الف6 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
أصول النحو عند السيوطي بين النظرية و التطبيق، اثر دكتر عصام عيد فهمى است كه در موضوع «اصول نحوى» در نزد جلال‌الدين سيوطى، آن‌گونه كه از لابه‌لاى آثار گوناگون او به دست مى‌آيد، به زبان عربى و در سال 2006م، نوشته شده است (اصول نحو، به اعتقاد سيوطى، علمى است كه در آن از ادله اجمالى نحو از حيث ادله بودن و کیفیت استدلال به آن‌ها و حال مستدل بحث مى‌شود).
هدف نویسنده از تأليف این اثر، كوشش برای تكوین صورت دقيقى از اصول نحوى نزد سيوطى است كه در كتب و آثار متعدد وى، پراكنده است.[۱]
آنچه باعث اهمیت کتاب شده، وسعت اطلاعات نحوى سيوطى و كثرت تأليفات وى مى‌باشد؛ زيرا وى به جمع‌آورى میراث نحوى قرون متمادى قبل از خویش پرداخته و آن‌ها را در آثار خویش، گرد آورده است.[۲]
ساختار
کتاب با مقدمه نویسنده آغاز و مطالب در یک تمهيد، چهار فصل و یک خاتمه تنظيم شده است.
منابعى را كه نویسنده در تدوین اثر خویش از آن‌ها بهره برده است، مى‌توان به دو دسته تقسيم كرد:
الف) آثار و كتبى كه در مورد سيوطى و آثار وى نوشته شده است كه عبارتند از: «جلال‌الدين السيوطي عصره و حياته و آثاره و جهوده في الدرس اللغوی»، نوشته طاهر سليمان حموده؛ «الإمام الحافظ جلال‌الدين السيوطي»، اثر إياد خالد الطباع؛ «السيوطي النحوی» تأليف عدنان محمد سليمان؛ «جلال‌الدين السيوطي مسيرته العلمیة و مباحثه اللغویة»، تأليف مصطفى شكعه و «قضايا الخلاف النحوی في همع الهوامع للسيوطي» اثر على احمد على كبيسى.[۳]
ب) مطالعاتى كه در مورد اصول نحو انجام شده است كه عبارتند از: «الأصول دراسة أبستمولوجية لأصول الفكر اللغوی العربي: النحو، فقه اللغة، البلاغة»، اثر تمام حسان؛ «أصول التفكير النحوی»، نوشته على ابوالمكارم؛ «أصول النحو العربي»، تأليف محمود أحمد نحله؛ «القياس في النحو من الخليل إلى ابن جني»، نوشته صابر بكر ابوالسعود؛ «القياس في النحو مع تحقيق باب الشاذ من المسائل العسكريات لأبي‌علي فارسی»، اثر منى الياس و.[۴]
گزارش محتوا
در مقدمه، ضمن مشخص كردن دقيق موضوع کتاب، به اهمیت و سبب اختيار آن، روش بحث، مطالعات انجام‌شده درباره آن، مشكلاتى كه نویسنده با آن‌ها مواجه بوده و موضوع ابواب کتاب، اشاره شده است.[۵]
تمهيد، در دو بخش سامان يافته است:
در بخش اول، به بررسى دوران سياسى، اجتماعى، اقتصادى و فرهنگى عصرى كه سيوطى در آن مى‌زيسته، پرداخته شده و در آن، از چگونگى رشد، اساتيد، سفرها، حيات علمى، تأليفات، شاگردان و وفات وى، سخن رفته است.[۶]
در بخش دوم كه «اصول نحو قبل از سيوطى» نام دارد، ضمن تعريف این اصطلاح، سير و مراحل تكوین این علم، از آغاز تا دوران سيوطى، شرح و بسط داده شده است.[۷]
فصل اول، پيرامون سماع و مصادر سه‌گانه آن؛ يعنى قرآن كريم، حديث نبوى و كلام عرب (شعر و نثر) بوده و نویسنده در آن، ضمن اشاره به مفهوم سماع، به بررسى نظريات سيوطى در مورد این مصادر، پرداخته است.[۸]
به عقيده نویسنده، آنچه پس از موشكافى نظريات سيوطى، قابل استنباط مى‌باشد، این است كه وى به دليل تصريح به لزوم تبعيت و قبول قرائات قرآنى، به آن‌ها احترام مى‌گذاشته است.[۹]
فصل دوم، پيرامون قياس بوده و در آن، پس از تعريف قياس در لغت و اصطلاح، به بيان اهمیت قياس، رد منكرين آن و اقسام قياس پرداخته شده است.[۱۰]
در این فصل، تقسيمى كه سيوطى برای قياس، به اعتبار مقيس و مقيس‌عليه انجام داده (حمل فرع بر اصل، حمل اصل بر فرع، حمل نظير بر نظير و حمل ضد بر ضد) نيز مورد بررسى قرار گرفته و سپس به ذكر اركان قياس كه عبارتند از: مقيس‌عليه، مقيس، علت يا جامع و حكم، پرداخته شده است.[۱۱]
ذكر اختلاف علما در قياس كردن بر قاعده‌اى كه در حكم آن اختلاف وجود دارد؛ اختلاف در رابطه با اينكه حكم در محلى كه نص وجود دارد، به‌واسطه خود نص ثابت مى‌شود يا به‌واسطه علت؛ اقسام حكم نحوى؛ جواز تعلق حكم به دو چيز يا بيشتر؛ تعليل حكم واحد به دو علت؛ تعليل دو حكم به علت واحد؛ تعارض علل؛ اجتماع ضدين؛ منزلت علل نحوى؛ علل نحوى در آثار سيوطى؛ علت موجبه و علت مجوزه؛ تخصيص علت؛ علت بسيط و مركب؛ تعليل به امور عدمى و...، از جمله مطالبى است كه در این فصل، مورد بحث و بررسى قرار گرفته است.[۱۲]
فصل سوم، در سه بخش زير، سامان يافته است:
1. اجماع: پس از توضيح لغوى و اصطلاحى این واژه، اجماع نحات، مخالفت با اجماع، انواع آن از جمله اجماع عرب، اجماع قراء و اجماع روات، تشريح شده است.[۱۳]
2. استصحاب: ضمن توضيح معناى لغوى و اصطلاحى آن، به بحث پيرامون جايگاه و اهمیت استصحاب نزد نحات و مخصوصاً سيوطى و همچنين مسائلى كه سيوطى در آن‌ها به استصحاب حال استدلال نموده، پرداخته شده است.[۱۴]
3. ادله فرعى ملحق به اصول نحوى: این ادله عبارتند از استدلال به عكس؛ استدلال به بيان علت؛ استدلال به عدم دليلى در شىء بر نفى آن؛ استدلال به اصول؛ استقراء؛ استدلال به عدم نظير؛ استحسان و.[۱۵]
فصل آخر، به تعارض و ترجيح و قواعد توجيه، اختصاص يافته است و از جمله مباحث آن مى‌توان به مفهوم لغوى و اصطلاحى تعارض و تراجيح، صور آن؛ قواعد و شروط توجيه؛ رابطه میان قواعد توجيه و اصول نحو و نيز قواعد نحات؛ وظيفه قواعد توجيه؛ مآخذ قواعد توجيه و... اشاره نمود.[۱۶]
در خاتمه، سه بحث دنبال شده است كه عبارتند از: اضافات سيوطى در علم اصول نحو، تأثير وى در مخالفين و اهم نتايج بحث.[۱۷]
وضعيت کتاب
فهرست مطالب و فهرست مصادر و منابع مورد استفاده نویسنده، در انتهاى کتاب آمده است.
حواشى و پانوشت‌هاى مطالب، در انتهاى هر فصل آمده و در آن‌ها ضمن ذكر منابع، توضيحات كامل و مفيدى پيرامون برخى از كلمات و عبارات متن كه نيازى به توضيح و تشريح داشته، داده شده است.
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.
وابسته‌ها
البهجة المرضية علی ألفية ابن مالك
تحفة الأديب في نحاة مغني اللبيب
معجم القواعد العربية في النحو و التصريف
مبادئ العربية في الصرف و النحو
النحو المستطاب: سؤال و جواب و إعراب
النحو الوافي مع ربطه بالأساليب الرفيعة و الحياة اللغوية المتجددة
الإنصاف في مسائل الخلاف بين النحو البصريين و الكوفيين
همع الهوامع شرح جمع الجوامع في النحو