أسئلة نجم‌الدين الكاتبي عن كتاب المعالم لفخرالدين الرازي مع تعاليق عزالدولة ابن كمونة

‏أسئلة نجم‌الدين الكاتبي عن كتاب المعالم لفخرالدين الرازي مع تعاليق عزالدولة ابن كمونة
پدیدآوران	کاتبی قزوینی، علی بن عمر(نویسنده) ابن کمونه، سعد بن منصور (نویسنده) اشمیتکه، زابینه (محقق) پور جوادي، رضا (محقق) فخر رازی، محمد بن عمر (نویسنده)
عنوان‌های دیگر	المعالم في اصول‌الدين. شرح المعالم في اصول فقه. شرح
ناشر	مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران
مکان نشر	ایران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1386ش,
موضوع	اصول فقه شافعي - قرن 6ق. فخر رازی، محمد بن عمر، 544؟ - 606ق. المعالم في اصول‌الدين - نقد و تفسير فخر رازی، محمد بن عمر، 544؟ - 606ق. المعالم في اصول الفقه - نقد و تفسير کلام شافعي - قرن 6ق.
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏BP‎‏ ‎‏205‎‏/‎‏2‎‏ ‎‏/‎‏ف‎‏3‎‏ ‎‏م‎‏6022
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

أسئلة نجم‌الدين الكاتبي عن كتاب المعالم لفخرالدين الرازي مع تعاليق عزالدولة ابن كمونة، تألیف ابوالمعالی علی بن عمر بن علی کاتبی قزوینی، معروف به دبیران کاتبی، حکیم و ریاضی‌دان شافعی (متوفی 675ق) است. کتاب حاضر به زبان عربی و شامل سه متن است: متن المعالم اثر فخرالدین رازی، متن اسئله نوشته‌ نجم‌الدین کاتبی بر معالم و تعلیقات ابن کمونه در جواب کاتبی‌ همراه با حواشی مستقیم وی بر قسم اصول دین کتاب که فصوص نامیده شده‌اند. این اثر با تحقیق و مقدمه زابینه اشمیتکه‌ و رضا پورجوادی منتشر شده است.

ساختار

کتاب، با مقدمه محققین اثر آغاز شده است. پس از آن مباحث در دو بخش ارائه شده است:

1. بخش اول در اصول دین: در این بخش ابتدا خطبه و مقدمات رازی، کاتبی و ابن کمونه ارائه شده است. سپس متن اثر سه شخصیت در ده باب به همان ترتیب ارائه شده است.
2. بخش دوم در اصول فقه: این بخش نیز در ده باب به همان سیاق ارائه شده است.

نجم‌الدین کاتبی، اغلب بعد از نقل‌ عبارت فخر رازی با عنوان «قلنا» سؤال خود را از معالم مطرح می‌کند. ابن کمونه نیز در تعلیقاتش که در پاسخ کاتبی ایراد شده، پس از نقل عبارت کتاب المعالم با عنوان «أقول» دیدگاه خود را بیان نموده است.

گزارش محتوا

المعالم جزء آثار نسبتا کوتاه فخرالدین رازی (متوفی 606ق) است که ظاهراً آن را در سال‌های پایانی عمر خویش تألیف کرده است. متنی که امروز از معالم باقی است، شامل دو قسم، یکی در اصول دین و دیگری در اصول فقه است؛ ولی به‌طور دقیق مشخص نیست که کتاب در اصل شامل چند قسم (نوع) بوده است. فردی به نام کاتبی رساله‌ای به نام اسئله نوشته است که حاوی حواشی انتقادی‌اش بر کتاب معالم است. وی در سراسر حواشی خود سعی کرده به متن معالم نزدیک بماند و جزئیات استدلال رازی را نقد کند. کاتبی در مقدمه کتاب می‌نویسد: «این رساله‌ای است مشتمل بر اسئله‌ای که ما بر دو نوع کتاب معالم ایراد کرده‌ایم». ابن کمونه نیز رساله‌ای مشتمل بر تعلیقاتش بر حواشی انتقادی کاتبی و نیز در نقد معالم نوشته است. ابن کمونه‌ در مقدمه خود بیان می‌کند: باآنکه معالم یکی از سودمندترین و دقیق‌ترین آثار مختصر فخر رازی است‌، برخی از مواضع نویسنده در آن به‌خوبی بیان نشده است و اضافه می‌کند که او حتی پیش از دیدن اسئله قصد نقد کردن کار رازی را داشته است. بنابراین، کار او هم‌ پاسخی بر نوشته کاتبی و هم نقدی بر معالم رازی است.. تاریخ نگارش رساله ابن کمونه و تعلیقات او بر حواشی کاتبی قزوینی تا اندازه‌ای از روی ارجاعی که ابن کمونه در شرح خود بر تلویحات سهروردی بدان داده است، معلوم می‌شود. ازآنجاکه شرح تلویحات ابن کمونه‌ در اوائل 667 به پایان رسیده است، این رساله باید پیش از این تاریخ نوشته شده باشد. کاتبی به‌جز یک مورد (ارجاع به محصل در صفحه 145)، به آثار دیگر فخر رازی ارجاع نمی‌دهد؛ اگرچه می‌دانیم که با دیگر آثار او به‌خوبی آشنا بوده است.‏؛ ولی رویکرد ابن کمونه‌ بر معالم فخر رازی متفاوت از کاتبی‌ است‌. او پیوسته آراء فخر رازی را در معالم با آراء او در آثار دیگرش مقایسه می‌کند. به‌طور خاص به کتاب الأربعين، کتاب المحصل و کتاب نهایة العقول ارجاع‌ می‌دهد که به نظر می‌رسد همه را به‌دقت خوانده است.. کاتبی قزوینی در مجموع بر 30 مسئله از بخش کلام کتاب‌ معالم حاشیه زده است و ابن کمونه نیز مجموعاً در 17 مورد بر حواشی‌ کاتبی قزوینی، تعلیقه نوشته است. فخر رازی در سه مورد پس از نقل سخن ابن سینا رأی او را نقد کره است. اول در باب حقیقت واجب‌الوجود در مسئله دهم از باب سوم، دوم در باب تجرد نفس در مسئله دوم از باب هشتم و سوم در باب حدوث نفس ناطقه در مسئله سوم از باب هشتم. ابن کمونه در بخش‌های مختلف، مطالبی را که مرتبط با موضوع آن باب است به آن افزوده است. در باب اول یک فص‌، در باب سوم دو فص، در باب چهارم دو فص، در باب هفتم سه فص، در باب هشتم، سه فص و در باب نهم دو فص که مجموعاً سیزده فص را تشکیل می‌دهد. در نسخه‌های خطی، فصوص ابن کمونه به‌صورت جداگانه در انتهای تعلیقات او بر قسم اصول دین کتاب آمده است. در متن حاضر این ترتیب تغییر کرده و هریک از این فصوص متعاقب قطعه مورد بحث در معالم قرار گرفته است. افزون بر این، در نسخ خطی، کل متن معالم با حواشی کاتبی و ابن کمونه همراه نیست. نویسنده در چاپ حاضر، حواشی کاتبی و تعلیقات ابن کمونه را متعاقب موضع آن در متن معالم قرار داده است و عبارات مورد نظر آن دو را نیز در متن معالم با حروف درشت متمایز کرده است تا کار خواننده در تعقیب و فهم بحث آسان شود. مطالب مطرح‌شده در ابواب کتاب در ضمن مسائل متعددی ذکر شده که به‌عنوان نمونه به برخی ابواب و چند مسئله اشاره می‌شود: در باب اول، به مباحث مربوط به علم و معرفت پرداخته شده است و مشتمل بر ده مسئله است. در مسئله دوم فخر رازی معتقد است که تصدیق به وجود علم و معرفت‌های بدیهی ضروری است و نمی‌توان تمامی تصورات و تصدیقات را نظری و اکتسابی دانست. باب سوم، در اثبات علم به صانع و مشتمل بر یازده مسئله است‌؛ مثلاً در مسئله اول چنین آمده: اجسام برخلاف نظر فلاسفه حادثند و بر این ادعا سه دلیل ذکر شده و در پایان نیز به اشکال قائلین به قدم اجسام پاسخ ‌داده شده است.. باب ششم، درباره جبر و قدر و مباحث مربوط به آن و مشتمل بر ده مسئله است که در مسئله نهم چنین می‌خوانیم: عقل هیچ‌گونه راهی برای بیان حسن و قبح افعال الهی ندارد‌؛ زیرا حسن و قبح، چیزی جز جلب منفعت و دفع ضرر نیست و این معنا درباره خداوند که منزه از نفع و ضرر است معقول نیست. باب هفتم، در مسائل مربوط به نبوت و مشتمل بر ده مسئله است؛ به‌عنوان مثال، مسئله پنجم، عصمت انبیا را در ابلاغ وحی و رسالت توضیح می‌دهد و سه دلیل بر این مدعا اقامه شده است.. باب هشتم‌، در موضوع نفس ناطقه و در ده مسئله مطرح شده است. در مسئله ششم، چنین آمده است‌: طریقه ما در عقیده به بقای نفس، اجماع انبیا و اولیا و حکما است که با اقناعات عقلی هم تأیید می‌شود. سپس چهار دلیل ذکر شده که قول به بقای نفس را تقویت می‌کند. باب دهم، در موضوع امامت و مشتمل بر ده مسئله است. فخر رازی در مسئله اول درباره نصب امام سه نظریه را مطرح می‌کند و سپس چنین می‌نویسد: شیعیان دوازده‌امامی قائلند که دلیل آن لطفی است که خداوند نسبت به بندگانش در راه انجام واجبات عقلی و ترک قبایح عقلی دارد و امام حافظ شریعت و تبیین‌کننده آن است..

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در ابتدای کتاب و فهارس اسامی رجال و اعلام، اسامی کتب و رسائل، اسامی ملل و فرق و مذاهب، اسامی بلدان و آیات قرآنی در انتهای کتاب ذکر شده است. در آخر نیز نسخه کامل خطی اسد افندی به‌عنوان ملحق ارائه شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. موسی‌وند، محسن، «ترازوی تألیف: المعالم فخر رازی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، کتاب ماه دین، اردیبهشت 1387، شماره 127، صفحه 41 تا 51.