شرح ابن عقيل

شرح ابن عقیل
پدیدآوران	عبدالحمید، محمد محیی‌الدین (حاشيه نويس) ابن مالک، محمد بن عبدالله (نویسنده) ابن عقیل، عبدالله بن عبدالرحمن (شارح)
عنوان‌های دیگر	منحة الجلیل بتحقیق شرح إبن عقیل
ناشر	[بی نا]
مکان نشر	[بی جا] -
چاپ	2
موضوع	ابن مالک، محمد بن عبدالله، 600؟ - 672ق. الفیه - نقد و تفسیر زبان عربی - نحو
زبان	عربی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏PJ‎‏ ‎‏6151‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏ ‎‏الف‎‏7022‎‏ ‎‏1300
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

شرح ابن عقيل، اثر بهاءالدين عبدالله بن عقيل عقيلى همدانى، شرح غير مزجى «الفيه ابن مالك»، از كتاب‌هاى قديمى آموزش قواعد عربى و كسب دانش تخصصى در زمينه علم نحو و صرف است كه نقش كاربردى آن مورد توجه مراكز علمى و عنايت صاحب‌نظران و متخصصان زبان و ادبيات عربى در ايران و كشورهاى اسلامى ديگر - از جمله مصر، سودان، لبنان، سوريه و... - بوده و هست.

كتاب، به زبان عربى و حدودا در نيمه اول قرن هشتم نوشته شده است.

ساختار

كتاب با دو مقدمه از مصحح در بيان وجه تسميه الفيه و اشاره به شروح آن، آغاز شده و مطالب، بدون فصل‌بندى خاصى، در دو جلد، ارائه گرديده است.

خود كتاب «الفيه ابن مالك»- كه متن اصلى كتاب و شامل هزار بيت شعر آموزشى است، از شهرت زيادى برخوردار است؛ تا حدى كه شروح و حواشى گوناگون آن، به چند برابر حواشى متون نحو ديگر مى‌رسد.

كتاب، دوره نسبتاً كاملى از قواعد عربى تفصيلى را دربرمى‌گيرد و چنانچه نقاط ضعف آن را استادان محترم رشته زبان و ادبيات عربى برطرف كنند، براى تقويتِ بنيه علمى دانشجويان در زمينه دانش تخصصى و تأمين نيازهاى آنان بسيار مفيد است.

كتاب، به‌گونه‌اى ساده و رسا نگارش يافته و به عقيده اغلب نحويان، بهترين شرح بر الفيه ابن مالك به شمار مى‌رود

شيخ محمد محى‌الدين عبدالحميد نيز شرح ديگرى بر ابيات الفيه و بر همين شرح ابن عقيل در هامش كتاب افزون ساخته كه در آن به تركيب ابيات الفيه و همچنين به توضيح و تفسير نكاتى پرداخته است كه ابن عقيل، به وجه ايجاز و اختصار، بدان‌ها اشاره كرده و يا از ايراد آن‌ها، صرف‌نظر كرده است. شيخ محمد محى‌الدين، شرح خود را «منحة الجليل بتحقيق شرح ابن عقيل» نام نهاده است كه در واقع، منقح‌ترين چاپ و گزيده‌ترين شرح موجود مى‌باشد، زيرا شواهد شعرى و نصوصى كه شيخ عبدالحميد بر شواهد ابن عقيل افزوده و از سوى ديگر، شواهد ابن عقيل را به وجهى محققانه، پژوهش و بررسى نموده است، مزيت اين شرح را بر شروح ديگر، چندين برابر گردانيده است

گزارش محتوا

از جمله مباحث مطرح‌شده در جلد اول، عبارتند از: تعريف اصطلاحى كلام، انواع كلمه كه عبارتند از: اسم، فعل و حرف و علامات هريك، معرب و مبنى در اسم و فعل، انواع اعراب، معرفه و نكره، انواع مبتدا و خبر، جواز تقديم خبر بر مبتدا، مواضع وجوب حذف مبتدا يا خبر، فصل بين عامل و معمول، افعال ناقصه و اسم و خبر آن، حكم معطوف بر خبر ما، افعال قلوب، اسم و خبر حروف مشبهه به ليس، تعليق و الغاء، تعريف فاعل و احكام آن، موارد حذف فعل، تنازع، مفاعيل خمسه، تعريف ظرف و حكم آن، استثناء، حال، تميز و...

از مباحث جلد دوم، مى‌توان به موارد زير اشاره كرد: حروف جر، اضافه لفظيه و معنويه، موارد جواز اقتران مضاف به «ال» تعريف، اسماء دائم الاضافه، فاصله بين مضاف و مضاف‌اليه، اضافه به ياء متكلم، اسم فاعل مقترن به «ال» و فاقد آن، حكم تابع اسمى كه اسم فاعل به آن اضافه شده است، مصدر، فاعل نعم و بئس، تأكيد، عطف، بدل، نداء، احكام تابع منادا، استغاثه، ندبه، ترخيم، اختصاص، اسماء اصوات، نون تأكيد، عوامل جزم، تصغير، نسب، جمع، تصريف، حروف عله، ادغام و...

اين اثر، مانند كتاب‌هاى ديگر، علاوه بر موارد قوت و برجستگى‌هاى فراوان، از جهات صورى، علمى و ارزشى، نقاط ضعفى نيز دارد كه به برخى از آن‌ها، اشاره مى‌گردد:

نقاط قوت كتاب:

1. آميختن قواعد نحوى و صرفى با مسائل ادبى (شعرى و نثرى) و اين دو ارزش؛ يعنى ادبى و لغتى، در كنار ارزش نحوى آن، شايد از مهم‌ترين عوامل توجه مجامع علمى آموزشى جهان اسلام به اين اثر باشد، زيرا استفاده از مسائل و نكته‌هاى ادبى - لغتى و ظرافت‌هاى خاص زبان عربى، نقش قابل توجهى در فراگيرى دانشجويان دارد.
2. بهره‌گيرى صاحب متن الفيه، شارح و محقق، از سبک آموزشى و شيوه‌هاى قابل فهم؛ از جمله: به‌كارگيرى اصطلاحات مرسوم و مأنوس در نحو؛ استفاده از واژگان و تركيبات رسا و شيوه برتر در عرضه موضوعات نحوى در مقايسه با منابع درسى ديگر؛ پرهيز از نگارش خشك، بسيار مختصر، و ملالت‌آور و...
3. جامعيت كتاب؛ آن‌چنان‌كه مسائل عمده و اساسى يك دوره قواعد عربى را در خود دارد.
4. ايجاد روحيه پژوهشگرى در دانشجويان كه لازمه كتاب دانشگاهى است و سبک استدلالى ابن عقيل و محى‌الدين عبدالحميد در نقد و بررسى ديدگاه‌هاى علماى نحو، جهت تحقق هدف تخصص‌پرورى، مثمر ثمر است.
5. وجود تمرين‌هاى عملى؛ يعنى تجزيه و تركيب بيش از 1358 بيت در كنار مسائل تئورى براى دستيابى به هدف‌هاى مورد نظر، كه امرى ضرورى است.
6. از آنجا كه دوره‌هاى كارشناسى ارشد و دكتراى رشته زبان عربى، مستلزم داشتن سطح علمى متناسب ورود به اين دوره‌ها است، متن حاضر را صاحب‌نظران اين رشته، اغلب، به‌عنوان متن درسى معرفى مى‌كنند و از اين جهت است كه كتاب شرح ابن عقيل هر سال جزو منابع امتحانى كنكور مقاطع تحصيلات تكميلى قرار مى‌گيرد.
7. اين كتاب ارزشمند و پرآوازه، يكى از منابع مهم در زمينه قواعد عربى است و شايد نتوان دانشگاهى را در جهان اسلام يافت كه در آن براى آموزش زبان عربى از اين كتاب استفاده نشود؛ ازاين‌رو، دانشجويان رشته عربى علاقه‌مند به ادامه تحصيل در دانشگاه‌هاى خارج، چنانچه با محتواى اين كتاب آشنا باشند، مشكلى نخواهند داشت.
8. اين كتاب همچنين سرفصل‌هاى دروس نحو و صرف شوراى عالى برنامه‌ريزى را شامل است و هدف‌هاى آموزشى مد نظر را تأمين مى‌سازد.

نقاط ضعف كتاب:

الف)- شكلى:

1. نقص عنوان‌هاى فرعى:

   كتاب، فاقد عنوان‌هاى فرعى است (چه در متن، چه در حاشيه عبدالحميد)؛ حال‌آنكه وجود اين عنوان‌ها براى آسان كردن عرضه موضوعات و جلوگيرى از تداخل و تراكم مطالب، ضرورى است. از جمله اين موارد نقص، مى‌توان به نمونه‌هاى زير اشاره كرد:

   در متن:

   - تعريف الكلام 14/1، أقسام الكلام 15/1.

   - علامات الاسم 16/1، التنوين و أقسامه 17/1.

   - أقسام الحروف 23/1، أقسام الفعل 24/1.

   - اسم الفعل 25/1، الاعراب النيابى 43/1.

   - المثنى و احكامه 55/1، الاضافة الى الجمل 55/2.

   - جمع المذكر السالم 59/1، جمع المؤنث السالم 73/1.

   - اعراب الافعال الخمسة 78/1، اعراب المعتل 80/1.

   - نون الوقاية 108/1، الموصولات الحرفية 138/1.

   - الخبر و احكامه 201/1، حذف المبتدأ وجوبا 254/1.

   - جواز فتح همزة «أنَّ» و كسرها 355/1.

   - التعليق و الالغاء 431/1، مصدر المرَّة 132/2.

   - مصدر الهيئة 133/2، التوكيد اللفظى 212/2 و...

   در حاشيه:

   - إسم الجنس 15/1، أسماء الافعال 26/1.

   - أسباب البناء 29/1، أوجه الشبه بين الحروف و الاسماء 31/1.

   - اِعراب أسماء الافعال 33/1، اِعراب فواتح السور 34/1.

   - ما ينوب فى البناء 41/1، اِعراب الاسماء السّتة 44/1.

   - أحكام «ذو» 54/1، علّة زيادة «ن» فى الجمع و التثنية 70/1.

   - علّة بناء الضّمائر 92/1، من مواضع الاستتار الوجوبى 96/1.

   - مواضع انفصال الضّمير 100/1، أحكام العلم اللّفظى 128/1.

   - اِسم الاشارة 130/1، «ما» و «مَنْ» الموصولتان 147/1 و...

2. عدم ذكر مرجع آيات قرآن كريم: حدود 280 آيه قرآنى در متن شرح ابن عقيل و 130 آيه در حاشيه عبدالحميد بدون ذكر نام سوره و شماره آيه نقل شده است.

   ب)- ضعف ارزشى و اخلاقى كتاب:

   1. ذكر حديث جعلى و مثال آن:

   - «أسامة اَحَبُّ النّاس ماحاشا فاطمة...».

   - «نحن مَعَاشِر الأنبياء لا نورث...».

   1. ذكر اشعارى در مدح خاندان ستمگر بنى اميّه، از جمله: در مدح يزيد بن عبدالملك بن مروان و مروان بن الحكم.
   2. ذكر اشعار تحريك‌آميز و منافى عفت عمومى.

   ج)- ضعف علمى متن:

1. استناد به نظرها و قرائت‌هاى قرآنى ضعيف در برخى موارد.
2. استفاده محدود از متون اسلامى، مانند قرآن كريم، احاديث، نهج‌البلاغه.
3. نبودن مبحث «اعراب الجمل» به‌صورت مستقل، زيرا مبحث مذكور، از جمله مطالب مهم نحوى است.

با توجه به گسترش دامنه آموزش زبان عربى، بعد از انقلاب شكوهمند اسلامى ايران در دانشگاه‌ها و ديگر مراكز آموزش عالى كشور (علاوه بر مقاطع تحصيلى پيش از دانشگاه) و نظر به لزوم فراگيرى يك دوره كامل صرف و نحو توسط دانشجويان رشته‌هاى تخصصى، ادبيات عربى، فارسى و الهيات، ضرورت وجود كتاب شرح ابن عقيل - كه از ديرباز، منبع اصلى آموختن قواعد عربى در حوزه و دانشگاه است - بيشتر درك مى‌شود.

از آنجا كه بازنگرى و تجديد نظر در كتاب‌هاى درسى صرف و نحو دانشگاهى، امرى ضرورى است (چرا كه اگر نيك نظر كنيم، همه كتاب‌هاى قديمى قواعد عربى، معمولاً از نقص و ضعفى كه ناشى از ديد نگارنده به موضوع است، خالى نيست)، اكنون كه از اين اثر، هم در تعدادى از دانشگاه‌هاى داخل كشور و هم در دانشگاه‌هاى جهان اسلام، براى تدريس استفاده مى‌شود كه بى‌ترديد فايده عملى و كاربردى آن، استادان فن را مجذوب كرده است.

وضعيت كتاب

فهرست مطالب هر جلد، در انتهاى همان جلد و فهرست شواهد، در انتهاى جلد دوم، آمده است.

در پاورقى‌ها، علاوه بر تجزيه و تركيبت اشعار الفيه، توضيحاتى پيرامون برخى از كلمات و عبارات داده شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن كتاب.
2. شريف عسكرى، محمدصالح، «نقدى بر نقش كاربردى كتاب شرح ابن عقيل» مجلات: فلسفه، كلام و عرفان، «نامه علوم اسلام»، پاييز 1379، شماره 3 (12 صفحه از صفحه 165 تا 176).
3. طبيبيان، سيد حميد، (1388)، «ترجمه شرح ابن عقيل بر الفيه محمد بن عبدالله بن مالك»، تهران، چاپ دوم، مؤسسه انتشارات امیرکبیر.

وابسته‌ها

البهجة المرضية علی ألفية ابن مالك

فوائد الحجتية (شرح کتاب سیوطی)

شرح ألفية ابن مالك المسمی تحرير الخصاصة في تيسير الخلاصة

أوضح المسالك إلی ألفية ابن مالك

ترکیب، ترجمه و تلخیص مطالب ألفية ابن مالک

شرح‌ ابن‌ عقيل‌ علی‌ ألفية‌ ابن‌ ما‌لك‌ في ثوبه الجديد

شرح ألفية ابن مالك لابن الناظم

تيسير و تكميل شرح إبن عقيل علی ألفية ابن مالك

حاشية الصبان علی شرح الأشموني علی ألفية ابن مالك و معه شرح الشواهد للعيني

شرح ابن طولون علی ألفية ابن مالك

ترجمه شرح ابن عقیل بر ألفیه محمد بن عبدالله بن مالك