رضا، عنایتالله
عنایتالله رضا (۱۲۹۹-۱۳۸۹ش) فعال سیاسی، ایرانپژوه، مؤلف، مترجم و عضو شورای عالی علمی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی بود. وی که تحصیلکرده دکترای فلسفه در شوروی سابق بود، پس از سالها فعالیت در جنبش چپ و اقامت اجباری در شوروی و چین، به ایران بازگشت و عمر خود را صرف پژوهشهای تاریخی، بهویژه در حوزه تاریخ ایران باستان و جغرافیای تاریخی، و نقد ایدئولوژی کمونیسم کرد. آثار او در دفاع از تمامیت ارضی و هویت ملی ایران و ترجمههایش از پژوهشهای ایرانشناسان روس، تأثیر قابلتوجهی داشت. برادر بزرگتر او، فضلالله رضا، دانشمند برجسته مهندسی برق بود.
| عنایتالله رضا | |
|---|---|
 | |
| نام کامل | عنایتالله رضا |
| نام پدر | شیخ اسدالله رضا |
| ولادت | ۲۸ خرداد ۱۲۹۹ |
| محل تولد | رشت، ایران |
| محل زندگی | رشت، تهران، باکو، مسکو، پکن |
| رحلت | ۲۰ تیر ۱۳۸۹ |
| طول عمر | ۹۰ سال |
| خویشاوندان | فضلالله رضا (برادر) |
| دین | اسلام |
| پیشه | فعال سیاسی، ایرانپژوه، مؤلف، مترجم، مدرس، دانشنامهنگار |
| منصب | سرپرست کتابخانه ملی پهلوی (پس از انقلاب)، مدیر بخش جغرافیای مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی |
| اطلاعات علمی | |
| درجه علمی | دکترای فلسفه |
| دانشگاه | دانشکده افسری تهران، دانشکده حزب کمونیست باکو، دانشگاه دولتی باکو |
| علایق پژوهشی | تاریخ ایران باستان، جغرافیای تاریخی ایران، روابط ایران و شوروی، نقد کمونیسم |
| برخی آثار | |
ولادت
عنایتالله رضا در ۲۸ خرداد ۱۲۹۹ خورشیدی در محله بادیالله (بدیعالله) شهر رشت به دنیا آمد. پدرش، شیخ اسدالله رضا، از مجتهدان تحصیلکرده حوزه نجف و از خاندانی روحانی و بانفوذ در گیلان بود. نیای او، حاج آقا رضا، از مجتهدان عالیقدر گیلان و از حامیان مدارس جدید در این استان به شمار میرفت. هنگامی که وی تنها چهل روز داشت، در پی وقایع قیام جنگل و اشغال رشت توسط نیروهای شوروی، خانوادهاش ناچار به مهاجرت به تهران شدند. آنها پس از مدتی به رشت بازگشتند، اما زمانی که او ۵ یا ۶ ساله بود، دوباره به تهران نقل مکان کردند.[۱]
تحصیلات
تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در مدارس رشت و تهران گذراند و در سال ۱۳۱۶ دیپلم ادبی خود را از دبیرستان دارالفنون تهران دریافت کرد. در همان سال، وارد دانشکده افسری شد و در سال ۱۳۱۸ به جرگه افسران ارتش ایران پیوست. سپس در دانشکده نیروی هوایی، دوره خلبانی هواپیماهای جنگی و پس از آن، دوره دیدهبانی را گذراند. در سالهای اقامت اجباری در شوروی، تحصیلات دانشگاهی خود را ادامه داد. از سال ۱۹۴۷ تا ۱۹۵۱ در دانشکده حزب کمونیست شهر باکو به تحصیل پرداخت و سپس وارد دوره دکترای فلسفه در دانشگاه دولتی باکو شد. در سال ۱۳۳۵ (۱۹۵۶ میلادی) از رساله دکترای خود با عنوان «اندیشههای کسروی» تحت راهنمایی پروفسور ماکاولسکی، از استادان برجسته فلسفه در اتحاد جماهیر شوروی، با درجه عالی دفاع کرد و موفق به اخذ مدرک دکترای فلسفه شد.[۲]
فعالیتها
پس از شهریور ۱۳۲۰ و در فضای پرالتهاب سیاسی آن دوران، به حزب توده ایران گرایش یافت و به سازمان افسران این حزب پیوست. در سال ۱۳۲۴ بازداشت و به کرمان تبعید شد. در اردیبهشت ۱۳۲۵، به دستور کمیته مرکزی حزب توده و همزمان با تشکیل فرقه دموکرات آذربایجان، به تبریز اعزام شد و به عنوان معاون نیروی هوایی این فرقه فعالیت کرد. با فروپاشی فرقه در آذر ۱۳۲۵، ناچار به فرار به شوروی شد. در شوروی، ابتدا به تحصیل پرداخت و سپس به عنوان مترجم و گوینده در رادیو باکو مشغول به کار شد. به تدریج با مشاهده عملکرد فرقه دموکرات و حزب توده، به ویژه اهداف تجزیهطلبانه پنهان، از آنها فاصله گرفت و به مخالفت برخاست. این مواضع موجب اخراج او از فرقه و رادیو باکو شد. پس از مدتی اقامت در مسکو و کار در رادیو فارسی آنجا، در سال ۱۹۵۷ به چین رفت و در تأسیس و اداره بخش فارسی رادیو پکن مشارکت کرد. اختلافات فکری و مشاهده واقعیتهای جامعه کمونیستی، بازاندیشی عمیقی در او ایجاد کرد. سرانجام در سال ۱۹۵۹ به شوروی بازگشت و دوباره در رادیو مسکو مشغول به کار شد. با وساطت برادرش، فضلالله رضا، در سال ۱۳۴۷ به ایران بازگشت. ابتدا به صورت غیررسمی در بخش ایرانشناسی کتابخانه ملی پهلوی (کتابخانه سلطنتی سابق) به ترجمه منابع روسی پرداخت. پس از مدتی، با دریافت مجوز، تدریس تاریخ و فرهنگ ایران را در مراکزی مانند مدرسه عالی دماوند، دانشگاه تربیت معلم، مدرسه عالی بازرگانی و مدرسه وزارت امور خارجه آغاز کرد.
پس از انقلاب اسلامی، برای مدتی سرپرستی کتابخانه ملی پهلوی را بر عهده داشت. از سال ۱۳۶۵ تا پایان عمر، به عنوان مدیر بخش جغرافیا و عضو شورای عالی علمی در مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی فعالیت میکرد. در این دوران، علاوه بر پژوهشهای گسترده در زمینه تاریخ و جغرافیای ایران، به ترجمه آثار مهم ایرانشناسان روس و تألیف آثاری در دفاع از تمامیت ارضی و هویت ملی ایران پرداخت. کتابهای «آذربایجان و اران» و «ایران و ترکان در روزگار ساسانیان» از جمله این آثار است. همچنین با نگارش آثاری مانند «کمونیسم و دموکراسی» و «مارکسیسم و ماجرای بیگانگی انسان» به نقد ایدئولوژی کمونیسم و روشنگری درباره آن همت گمارد.[۳]
وفات
عنایتالله رضا سرانجام در ۲۰ تیرماه ۱۳۸۹ خورشیدی، در سن ۹۰ سالگی در تهران درگذشت.
آثار
- آذربایجان و اران (آلبانیای قفقاز)، تهران: وزارت امور خارجه، ۱۳۶۰ (تجدیدچاپ: انتشارات دکتر محمود افشار، ۱۳۹۹)
- ایران از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، تهران، ۱۳۸۰
- کمونیسم و دموکراسی، تهران، ۱۳۵۳
- مارکسیسم و ماجرای بیگانگی انسان، تهران
- ایران و ترکان در روزگار ساسانیان، تهران، ۱۳۶۵
- کمونیسم اروپایی
- اورارتو (ترجمه)
- تمدن ایران ساسانی، نوشته لوکونین (ترجمه)، تهران، ۱۳۵۰
- طبقه جدید، تحلیلی از تحول جامعه کمونیست، نوشته میلوان جیلاس (ترجمه)
- اسرار مرگ استالین، نوشته آوتور خانوف (ترجمه)
- به زمامداران شوروی، نوشته سولژنیتسین (ترجمه)
- منابع کمونیسم روسی و مفهوم آن، نوشته نیکلای بردیایف (ترجمه)، تهران، ۱۳۶۰
- نیکیتا خروشچف، سالهای حاکمیت، به ضمیمه متن کامل گزارش خروشچف (ترجمه)، ۱۳۶۲
- گفتوگو با استالین، نوشته میلوان جیلاس (ترجمه)
- سیزده روزی که کرملین را لرزاند (انقلاب مجارستان)، نوشته تیبور مرایی (ترجمه)
- خاطرات بوریس باژانف، رئیس دبیرخانه دفتر سیاسی حزب کمونیست اتحاد شوروی (ترجمه)
- تاریخ سری جنایتهای استالین، نوشته آرلف (ترجمه)، تهران، ۱۳۶۶
- شهرهای ایران در دوران پارتیان و ساسانیان، نوشته پیگولوسکایا (ترجمه)
- اعراب حدود مرزهای روم شرقی و ایران در سدههای چهارم-ششم میلادی، نوشته پیگولوسکایا (ترجمه)
او علاوه بر کتب فوق، دارای بیش از ۱۲۰ مقاله در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی و بیش از ۶۰ مقاله در مجلات و نشریات دیگر است.[۴]
پانويس
- ↑ ر.ک: مرادی، لیلا، ج۲۵، ص۱۹۰
- ↑ ر.ک: مرادی، لیلا، ج۲۵، ص۱۹۰
- ↑ ر.ک: مرادی، لیلا، ج۲۵، ص۱۹۳
- ↑ ر.ک: عنایت الله رضا، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی
منابع مقاله
- مرادی، لیلا، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، ج۲۵، تهران، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، 1388.
- مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی