تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة


نام کتاب	تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة
نام های دیگر کتاب	وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه
پدیدآورندگان	مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث (محقق) حر عاملی، محمد بن حسن (نويسنده) حسینی جلالی، محمدرضا (محقق)
زبان	عربی
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏135‎‏ ‎‏/‎‏ح‎‏4‎‏و‎‏5‎‏ ‎‏1368
موضوع	احادیث شیعه - قرن 11ق.
ناشر	موسسة آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث
مکان نشر	قم - ایران
سال نشر	1416 هـ.ق
کد اتوماسیون	AUTOMATIONCODE1405AUTOMATIONCODE

معرفى اجمالى

كتاب شريف«تفصيل وسائل الشيعة إلى تحصيل مسائل الشريعة»، معروف به«وسائل الشيعة»، از تأليفات ارزش‌مند محدث بزرگ و علامه محقق، شيخ محمد بن حسن حُر عاملى از علماى بزرگ و از فقهاى برجسته شيعه در قرن يازدهم هجرى(1033 - 1104ق) است. وى، اين كتاب را در مدت بيست سال از عمر شريف خود نگاشته است. اين كتاب، به زبان عربى و مشتمل بر روايات اهل بيت عصمت و طهارت(ع) در زمينه احكام شرعى است. مؤلف، در مقدمه، انگيزه خود را از نگارش كتاب، اين گونه بيان مى‌نمايد: «مدّت‌ها بود كه از فكر و قلم خود درخواست مى‌كردم و عزم و همت خود را بر آن مى‌داشتم تا كتابى را به نگارش درآورم كه آرزو را برآورده سازد و در علم و عمل سرآمد و شامل احاديث مسائل شرعى و نصوص احكام فرعى باشد؛ احاديثى كه در كتاب‌هاى معتبر و صحيح روايى هست و علماى بزرگ ما تصريح به صحت و اعتبار آنها كرده‌اند تا پناه‌گاهى براى خودم در مسائل شرعى باشد و مرجعى براى هدايت شيعه شود و من هم در ثواب هر كس كه از نور آن بهره گيرد و با نشان مناره‌هاى آن هدايت گردد و از تابش خورشيد و ماه آن بهره‌مند شود، شريك باشم و چه گنجينه‌اى بزرگ‌تر از ثوابى كه تا روز قيامت ادامه يابد! ان شاء الله».

اين كتاب، از زمان نگارش، پيوسته مورد توجه علما و فقهاى شيعه قرار گرفته است و در اين زمان از اركان اصلى استنباط احكام شرعى و اجتهاد در حوزه‌هاى علميه شيعه به شمار مى‌آيد و در تمام درس‌هاى خارج فقه، روايات آن نقل شده و به آنها استناد مى‌شود. سيد حسن صدردر باره اين كتاب مى‌فرمايد: «كتاب وسائل الشيعة در باره احكام شرعى نگاشته شده است. اين كتاب به گونه‌اى نوشته شده كه به راحتى مى‌توان از آن استفاده نمود و به مطالب آن دست‌رسى پيدا كرد. در اين كتاب ميان استدلال و فقه و كلمات فقها به بهترين شكل و صحيح‌ترين راه و معتبرترين مأخذ جمع شده است. هر گاه فقيه و مجتهد متبحرى در اين كتاب نظر كند، آنچه را مى‌خواهد همانند مرواريدهايى كه به نظم چيده شده‌اند، مى‌يابد. هيچ مطلب مشكل و معضلى نيست كه به آن نپرداخته باشد...»

علامه امينى در كتاب ارزش‌مند«الغدير» در باره اين كتاب مى‌فرمايد: «در هيچ كتاب رجال و تراجمى نامى از شيخ حر عاملى برده نشده مگر آنكه جملات فراوانى در مدح و ستايش كتاب گران‌بهايش؛ يعنى وسائل الشيعة بيان شده است.»

ساختار

كتاب«وسائل الشيعة» از بهترين جوامع روايى شيعه و حاوى رواياتى ارزش‌مند از پيامبر اسلام(ص) و ائمه معصومين(ع) در باره احكام شرعى در زمينه‌هاى گوناگون فقهى است.

اين كتاب، مشتمل بر رواياتى پيرامون مقدمة العبادات و 51 كتاب از طهارت تا ديات، روى هم رفته داراى 7058 باب و حدود 36 هزار روايت برگرفته از مجموعه‌هاى روايى معتبر شيعه و اصول اوليه قدماى اصحاب رضوان الله عليهم است كه به ترتيب مسائل شرعى مطرح شده در كتاب‌هاى فقهى، به صورت باب‌هاى جداگانه آورده شده است و اين خود موجب گشته تا دست‌رسى به روايات كتاب بسيار آسان گردد و مراجعه كننده به راحتى بتواند روايات مورد نظر را پيدا نمايد. علاوه بر آن مسائل جديدى را نيز با توجه به مضمون روايات با ترتيبى آشنا و چينشى مطلوب و نظمى زيبا مطرح نموده است.

در آغاز سند هر روايت، نام كسانى كه آن روايت را از كتاب آنها آورده، ذكر مى‌كند و سند خود به آن كتاب و مطالب مربوط به آن را در آخر كتاب مى‌آورد. وى سعى و تلاش فراوانى در ضبط دقيق روايات داشته و به اختلاف نسخه‌هاى گوناگون توجه نموده و در حاشيه كتاب به آنچه در نسخه‌هاى ديگر آمده، اشاره كرده است.

هم‌چنين روايات مربوط به يك مسئله را آن هم از منابع متنوع و يا مواضع متعدد، با هم آورده تا مراجعه كننده به راحتى و صرفه‌جويى فراوان در وقت بتواند به تمام روايات متحد در دلالت يا متن و يا سند دست يابد و ميان روايات يك باب از جهت سند يا متن يا دلالت و مفهوم، مقايسه و مقابله انجام دهد و زيادى و نقصان ميان روايات را با يك نگاه و بدون مراجعه به مصادر گوناگون دريابد.

با همه اينها وى عناوين باب‌ها را مطابق برداشت خود از احاديث ذكر كرده نه مطابق آنچه فقها بر آن توافق دارند و نيز در موارد بسيارى روايات را قطعه قطعه نموده و هر قطعه‌اى را در بابى ذكر فرموده، هم‌چنين همه احاديث دلالت كننده بر يك مطلب را در باب مربوطه، به صورت صريح ذكر نكرده بلكه پاره‌اى از آنها را با عباراتى همچون«تقدم»، «يأتى ما يدل عليه»، «رواه ...مثله» و... مورد اشاره قرار داده است و اينها خود باعث بروز اعتراض‌ها و ايرادهايى به‌جا و نابه‌جا به كتاب وى شده است.

گزارش محتوا

مطالب مطرح شده در كتاب شريف«وسائل الشيعة» اجمالا عبارتند از: 1- در ذيل عنوان كلى«ابواب مقدمة العبادات»، 31 باب با عناوين ويژه و در ذيل هر عنوان رواياتى كه به نظر مؤلف بر آن عنوان دلالت دارند، ذكر شده است(در همه ابواب ديگر تا آخر كتاب، مطلب، همين گونه مى‌باشد). 2- در«كتاب الطهارة»، در ذيل عنوان كلى«ابواب الماء المطلق»، 24 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب الماء المضاف و المستعمل»، 14 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب الأسآر»، 11 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب نواقض الوضوء»، 19 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب احكام الخلوة»، 40 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب الوضوء»، 57 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب السواك»، 13 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب آداب الحمام و التنظيف و الزينة و هى مقدمة الاغسال»، 115 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب الجنابة»، 47 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب الحيض»، 52 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب الاستحاضة»، 3 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب النفاس»، 7 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب الاحتضار و ما يناسبه»، 49 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب غسل الميت»، 34 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب التكفين»، 36 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب صلاة الجنازة»، 40 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب الدفن و ما يناسبه»، 91 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب غسل المس»، 7 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب الاغسال المسنونة»، 31 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب التيمم»، 30 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب النجاسات و الاوانى و الجلود»، 83 باب ذكر شده است. 3- در«كتاب الصلاة» در ذيل عنوان كلى«ابواب اعداد الفرائض و نوافلها و ما يناسبها»، 33 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب المواقيت»، 63 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب القبلة»، 19 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب لباس المصلى»، 64 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب احكام الملابس و لو فى غير الصلاة»، 73 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب مكان المصلى»، 44 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب احكام المساجد»، 70 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب احكام المساكن»، 29 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب ما يسجد عليه»، 17 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب الاذان و الاقامة»، 47 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب افعال الصلاة»، 4 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب القيام»، 17 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب النية»، 3 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب تكبيرة الاحرام و الافتتاح»، 13 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب القراءة فى الصلاة»، 74 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب قراءة القرآن و لو فى غير الصلاة»، 51 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب القنوت»، 23 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب الركوع»، 28 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب السجود»، 28 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب التشهد»، 14 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب التسليم»، 4 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب التعقيب و ما يناسبه»، 40 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب سجدتى الشكر»، 7 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب الدعاء»، 68 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب الذكر»، 50 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب قواطع الصلاة و ما يجوز فيها»، 37 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب صلاة الجمعة و آدابها»، 60 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب صلاة العيد»، 39 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب صلاة الكسوف و الآيات»، 16 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب صلاة الاستسقاء»، 10 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب نافلة شهر رمضان»، 10 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب صلاة جعفر بن ابى طالب(ع)»، 9 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب صلاة الاستخارة و ما يناسبها»، 11 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب بقية الصلوات المندوبة»، 53 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب الخلل الواقع فى الصلاة»، 33 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب قضاء الصلوات»، 13 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب صلاة الجماعة»، 75 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب صلاة الخوف و المطاردة»، 7 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب صلاة المسافر»، 29 باب ذكر شده است. 4- در«كتاب الزكاة»، در ذيل عنوان كلى«ابواب ما تجب فيه الزكاة و ما تستحب فيه»، 17 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب من تجب عليه الزكاة و من لا تجب عليه»، 10 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب زكاة الانعام»، 14 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب زكاة الذهب و الفضة»، 18 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب زكاة الغلات»، 20 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب المستحقين للزكاة و وقت التسليم و النية»، 58 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب زكاة الفطرة»، 19 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب الصدقة»، 52 باب ذكر شده است. 5- در«كتاب الخمس»، در ذيل عنوان كلى«ابواب ما يجب فيه الخمس»، 12 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب قسمة الخمس»، 3 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب الانفال و ما يختص بالامام»، 4 باب ذكر شده است. 6- در«كتاب الصيام»، در ذيل عنوان كلى«ابواب وجوب الصوم و نيته»، 6 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب ما يمسك عنه الصائم و وقت الامساك»، 58 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب آداب الصائم»، 14 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب من يصح منه الصوم»، 30 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب احكام شهر رمضان»، 37 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب بقية الصوم الواجب»، 17 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب الصوم المندوب»، 30 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب الصوم المحرم و المكروه»، 10 باب ذكر شده است. 7- در«كتاب الاعتكاف»، 12 باب ذكر شده است. 8- در«كتاب الحج»، در ذيل عنوان كلى«ابواب وجوب الحج و شرائطه»، 63 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب النيابة فى الحج»، 36 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب اقسام الحج»، 22 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب المواقيت»، 22 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب آداب السفر الى الحج و غيره»، 68 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب احكام الدواب فى السفر و غيره»، 53 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب احكام العشرة فى السفر و الحضر»، 166 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب الاحرام»، 55 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب تروك الاحرام»، 96 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب كفارات الصيد و توابعها»، 57 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب كفارات الاستمتاع فى الاحرام»، 22 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب بقية كفارات الاحرام»، 19 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب الاحصار و الصد»، 10 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب مقدمات الطواف و ما يتبعها»، 47 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب الطواف»، 93 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب السعى»، 22 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب التقصير»، 11 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب احرام الحج و الوقوف بعرفة»، 27 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب الوقوف بالمشعر»، 27 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب رمى جمرة العقبة»، 17 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب الذبح»، 64 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب الحلق و التقصير»، 19 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب زيارة البيت»، 4 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب العود الى منى و رمى الجمار و المبيت و النفر»، 20 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب العمرة»، 10 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب المزار و ما يناسبه»، 106 باب ذكر شده است. 9- در«كتاب الجهاد»، در ذيل عنوان كلى«ابواب جهاد العدو و ما يناسبه»، 72 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب جهاد النفس و ما يناسبه»، 101 باب ذكر شده است. 10- در«كتاب الامر بالمعروف و النهى عن المنكر و ما...»، در ذيل عنوان كلى«ابواب الامر و النهى و ما يناسبهما»، 41 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب فعل المعروف»، 39 باب ذكر شده است. 11- در«كتاب التجارة»، در ذيل عنوان كلى«ابواب مقدماتها»، 31 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب ما يكتسب به»، 105 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب عقد البيع و شروطه»، 28 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب آداب التجارة»، 60 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب الخيار»، 19 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب احكام العقود»، 37 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب احكام العيوب»، 10 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب الربا»، 20 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب الصرف»، 21 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب بيع الثمار»، 15 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب بيع الحيوان»، 26 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب السلف»، 13 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب الدين و القرض»، 32 باب ذكر شده است. 12- در«كتاب الرهن»، 21 باب ذكر شده است. 13- در«كتاب الحجر»، 7 باب ذكر شده است. 14- در«كتاب الضمان»، 16 باب ذكر شده است. 15- در«كتاب الصلح»، 15 باب ذكر شده است. 16- در«كتاب الشركة»، 7 باب ذكر شده است. 17- در«كتاب المضاربة»، 14 باب ذكر شده است. 18- در«كتاب المزارعة و المساقاة»، 21 باب ذكر شده است. 19- در«كتاب الوديعة»، 10 باب ذكر شده است. 20- در«كتاب العارية»، 5 باب ذكر شده است. 21- در«كتاب الاجارة»، 35 باب ذكر شده است. 22- در«كتاب الوكالة»، 8 باب ذكر شده است. 23- در«كتاب الوقوف و الصدقات»، 17 باب ذكر شده است. 24- در«كتاب السكنى و الحبيس»، 8 باب ذكر شده است. 25- در«كتاب الهبات»، 12 باب ذكر شده است. 26- در«كتاب السبق و الرماية»، 4 باب ذكر شده است. 27- در«كتاب الوصايا»، 100 باب ذكر شده است. 28- در«كتاب النكاح»، در ذيل عنوان كلى«ابواب مقدمات النكاح و آدابه»، 157 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب عقد النكاح و اولياء العقد»، 28 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب النكاح المحرم و ما يناسبه»، 31 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب ما يحرم بالنسب»، 6 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب ما يحرم بالرضاع»، 19 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب ما يحرم بالمصاهرة و نحوها»، 52 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب ما يحرم باستيفاء العدد»، 12 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب ما يحرم بالكفر و نحوه»، 15 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب المتعة»، 46 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب نكاح العبيد و الاماء»، 88 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب العيوب و التدليس»، 17 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب المهور»، 60 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب القسم و النشوز و الشقاق»، 13 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب احكام الاولاد»، 109 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب النفقات»، 31 باب ذكر شده است. 29- در«كتاب الطلاق»، در ذيل عنوان كلى«ابواب مقدماته و شرائطه»، 45 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب اقسام الطلاق و احكامه»، 35 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب العدد»، 55 باب ذكر شده است. 30- در«كتاب الخلع و المباراة»، 14 باب ذكر شده است. 31- در«كتاب الظهار»، 21 باب ذكر شده است. 32- در«كتاب الايلاء و الكفارات»، در ذيل عنوان كلى«ابواب الايلاء»، 13 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب الكفارات»، 37 باب ذكر شده است. 33- در«كتاب اللعان»، 19 باب ذكر شده است. 34- در«كتاب العتق»، 75 باب ذكر شده است. 35- در«كتاب التدبير و المكاتبة و الاستيلاد»، در ذيل عنوان كلى«ابواب التدبير»، 13 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب المكاتبة»، 22 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب الاستيلاد»، 8 باب ذكر شده است. 37- در«كتاب الاقرار»، 6 باب ذكر شده است. 38- در«كتاب الجعالة»، 6 باب ذكر شده است. 39- در«كتاب الايمان»، 52 باب ذكر شده است. 40- در«كتاب النذر و العهد»، 25 باب ذكر شده است. 41- در«كتاب الصيد و الذبائح»، در ذيل عنوان كلى«ابواب الصيد»، 45 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب الذبائح»، 42 باب ذكر شده است. 42- در«كتاب الاطعمة و الاشربة»، در ذيل عنوان كلى«ابواب الاطعمة المحرمة»، 66 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب آداب المائدة»، 112 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب الاطعمة المباحة»، 139 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب الاشربة المباحة»، 35 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب الاشربة المحرمة»، 41 باب ذكر شده است. 43- در«كتاب الغصب»، 9 باب ذكر شده است. 44- در«كتاب الشفعة»، 12 باب ذكر شده است. 45- در«كتاب احياء الموات»، 20 باب ذكر شده است. 46- در«كتاب اللقطة»، 23 باب ذكر شده است. 47- در«كتاب الفرائض و المواريث»، در ذيل عنوان كلى«ابواب موانع الارث من الكفر و القتل و الرق»، 24 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب موجبات الارث»، 8 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب ميراث الابوين و الاولاد»، 20 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب ميراث الاخوة و الاجداد»، 13 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب ميراث الاعمام و الاخوال»، 5 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب ميراث الازواج»، 18 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب ميراث ولاء العتق»، 4 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب ولاء ضمان الجريرة و الامامة»، 7 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب ميراث ولد الملاعنة و ما اشبهه»، 12 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب ميراث الخنثى و ما اشبهه»، 7 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب ميراث الغرقى و المهدوم عليهم»، 6 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب ميراث المجوس»، 3 باب ذكر شده است. 48- در«كتاب القضاء»، در ذيل عنوان كلى«ابواب صفات القاضى و ما يجوز ان يقضى به»، 14 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب آداب القاضى»، 12 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب كيفية الحكم و احكام الدعوى»، 36 باب ذكر شده است. 49- در«كتاب الشهادات»، 56 باب ذكر شده است. 50- در«كتاب الحدود و التعزيرات»، در ذيل عنوان كلى«ابواب مقدمات الحدود و احكامها العامة»، 34 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب حد الزنا»، 50 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب حد اللواط»، 6 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب حد السحق و القيادة»، 5 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب حد القذف»، 28 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب حد المسكر»، 14 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب حد السرقة»، 35 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب حد المحارب»، 7 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب حد المرتد»، 10 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب نكاح البهائم و وطء الاموات و الاستمناء»، 3 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب بقية الحدود و التعزيرات»، 15 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب الدفاع»، 7 باب ذكر شده است. 51- در«كتاب القصاص»، در ذيل عنوان كلى«ابواب القصاص فى النفس»، 70 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب دعوى القتل و ما يثبت به»، 13 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب قصاص الطرف»، 25 باب ذكر شده است. 52- در«كتاب الديات»، در ذيل عنوان كلى«ابواب ديات النفس»، 24 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب موجبات الضمان»، 44 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب ديات الاعضاء»، 48 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب ديات المنافع»، 14 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب ديات الشجاج و الجراح»، 9 باب و در ذيل عنوان كلى«ابواب العاقلة»، 15 باب ذكر شده است.

مرحوم شيخ حر عاملى در جلد پايانى وسائل، بحثى را تحت عنوان«خاتمة الكتاب»، مشتمل بر 12 فايده مهم با عناوين زير مطرح فرموده‌اند: «الفائدة الاولى فى ذكر طرق الشيخ الصدوق فى الفقيه»، «الفائدة الثانية فى ذكر طرق الشيخ الطوسى فى التهذيب و الاستبصار»، «الفائدة الثالثة فى تفسير عدة الكلينى و سائر مبهماته»، «الفائدة الرابعة فى ذكر الكتب المعتمدة فى تأليف هذا الكتاب»، «الفائدة الخامسة فى طرق المؤلف الى رواية الكتب المذكورة»، «الفائدة السادسة فى صحة الكتب المعتمدة فى تأليف هذا الكتاب و تواترها و صحة نسبتها و ثبوت احاديثها عن الائمة»، «الفائدة السابعة فى ذكر اصحاب الاجماع و امثالهم كاصحاب الاصول و نحوهم»، «الفائدة الثامنة فى تفصيل بعض القرائن التى تقترن بالخبر»، «الفائدة التاسعة فى ذكر الاستدلال على صحة احاديث الكتب التى نقلنا منها»، «الفائدة العاشرة فى جواب ما عساه يرد على ما ذكرناه من الاعتراض»، «الفائدة الحادية عشر فى الاحاديث المضمرة»، «الفائدة الثانية عشر فى ذكر جملة من القرائن المستفادة من احوال الرجال تفصيلا».

توجه: ويژگى‌هايى كه كتاب وسائل الشيعة را از مجموعه‌هاى روايى ديگر ممتاز نموده‌اند، عبارتند از: 1- اكتفا به روايات كتب اربعه نكرده بلكه از ديگر كتب معتبر روايى نيز روايت نقل كرده است. 2- اختصاص به احاديث الاحكام دارد. 3- ترتيب آن از نظر كتب و ابواب و فصول و فروع و مسائل به گونه ترتيب كتب فقهى همچون شرايع مرحوم محقق حلى است. 4- با نپرداختن به بحث‌هاى فقهى و رجالى و مشغول نشدن به تصحيح متون و اسانيد، تا آن‌جا كه ممكن بوده حجم كتاب را كوچك نموده است.

وضعيت كتاب

مرحوم شيخ حر عاملى، روى هم رفته سه بار كتاب وسائل الشيعة را نوشته است؛ اين نكته حاكى از اهميت دادن وى به صحت و اعتبار اين كتاب مى‌باشد.

كتاب وسائل الشيعة، از همان زمان نگارش بسيار مورد استقبال علماى بزرگ شيعه قرار گرفت و از اين جهت شرح‌ها و تعليقه‌هاى فراوانى بر آن نگاشته شد؛ برخى از آنها عبارتند از:

1- تحرير وسائل الشيعة و تحبير مسائل الشريعة نوشته شيخ حر عاملى.

2- تعليقه‌اى بر وسائل الشيعة نوشته شيخ حر عاملى.

3- شرح وسائل الشيعة نوشته شيخ محمد بن شيخ على بن شيخ عبد النبى بن محمد بن سليمان بن مقابى معاصر با شيخ يوسف بحرانى.

4- شرح وسائل الشيعة نوشته حاج مولى محمد رضى قزوينى، شهيد در فتنه افاغنه.

5- مجمع الأحكام، نوشته شيخ محمد بن سليمان مقابى بحرانى معاصر با شيخ عبد الله سماهيجى.

6- شرح وسائل الشيعة، نوشته سيد ابو محمد حسن بن علامه هادى آل صدر الدين موسى طاب ثراه.

7- الإشارات و الدلائل إلى ما تقدم أو تأخر في الوسائل، نوشته حفيد علامه صاحب جواهر شيخ عبد الصاحب.

8- شرح وسائل الشيعة نوشته آیت‌الله سيد ابو القاسم خوئى؛ اين كتاب به بيان ما تقدم و ما تأخر و بيان مطالبى كه از روايات باب استفاده مى‌شود، بيش از آنچه شيخ حُر عاملى استفاده كرده، پرداخته و روايات ديگرى را كه شيخ حُر به آنها اشاره نكرده، ذكر نموده است.

9- مستدرك الوسائل، نوشته علامه بزرگ محدث نورى، وى در اين كتاب روايات فراوانى را كه شيخ حُر عاملى به آنها اشاره نكرده به همان ترتيب كتاب وسائل الشيعة آورده است؛ اين كتاب به قدرى ارزش‌مند است كه مرحوم آخوند خراسانى در باره آن فرموده است: بعد از مراجعه به كتاب وسائل الشيعة، با مراجعه به كتاب مستدرك الوسائل، مجتهد يقين به فحص كامل پيدا مى‌كند و مطمئن مى‌شود كه روايت ديگرى در اين باب نيست و گر نه در اين دو كتاب مى‌آمد.

در كتاب وسائل، اسناد روايات بدين گونه آمده است: 1- در حد زيادى مختصر شده‌اند بدون آنكه در معناى آنها خللى ايجاد گردد؛ مثلا تنها به نام يا لقب معروف راوى اكتفا شده؛ مانند حميرى به جاى عبد الله بن جعفر حميرى.

2- جمع ميان سندها در جايى كه يك روايت از منابع گوناگون و با سندهاى متعدد روايت شده باشد.

3- در جايى كه متن روايت در منابع گوناگون با هم فرق داشته باشد، كامل‌ترين آنها را آورده و سپس با ظرافت به نكات اضافى يا اختلافى آنها اشاره كرده است.

كتاب رجال

در پايان كتاب وسائل، شيخ حر عاملى يك كتاب رجالى مفيد و مختصرى را ارائه داده است؛ وى در اين كتاب بسيارى از روات را توثيق نموده و مستند خود را ديگر كتاب‌هاى رجالى معتبر قرار داده است.

منابع

كتاب وسائل الشيعة گرفته شده از معتبرترين منابع روايى شيعه است، مانند: كتاب كافى نوشته شيخ جليل، ثقة الاسلام محمد بن يعقوب كلينى، كتاب من لا يحضره الفقيه، نوشته شيخ صدوق، كتاب تهذيب و استبصار، نوشته شيخ الطائفه، محمد بن حسن طوسى و بيش از 78 كتاب ديگر كه در اختيار ايشان بوده و مستقيما از آنها روايت نقل كرده و 96 كتاب معتبر روايى شيعه كه نوشته قدماى اصحاب بوده و با واسطه از آنها روايت نقل كرده است.

سند كتاب

شيخ حر عاملى در پايان كتاب سند خود را به تمام كتاب‌هايى كه از آنها روايت نقل كرده آورده تا روايات كتاب از حالت ارسال و مرسله بودن خارج شده و همگى مستند و مسند شوند و اين خود دليل بر اعتبار و صحت منابع كتاب نزد وى بوده است.

فهرست

شيخ حر، فهرستى براى كتاب وسائل نگاشته است به نام«من لا يحضره الإمام»؛ اين فهرست شامل عنوان‌هاى تمام ابواب كتاب وسائل است و با توجه به اينكه كتاب وسائل تمام مسائل فقه را در ابواب جداگانه آورده، اين فهرست دائرة المعارفى غنى و جامع از مباحث فقهى و خلاصه‌اى از كتاب وسائل شده است و بنا به فرموده مؤلف، اين فهرست، خود يك كتاب فقهى است و شامل تمام فتاواى منصوص، مى‌باشد.

خلاصه

شيخ حر عاملى، كتاب وسائل را خلاصه كرده و نام آن را«هداية الأمة إلى أحكام الأئمة» نهاده است و كتاب هداية الأمة را نيز با نام«بداية الهداية» خلاصه كرده است؛ وى در كتاب بدايه واجبات اسلام را 1535 و محرمات را 1448 مورد دانسته است.

نسخه‌هاى خطى

1- نسخه‌اى در كتاب‌خانه آستان قدس رضوى در مشهد مقدس: اين نسخه به خط مؤلف كتاب است و تاريخ نگارش آن ربيع الاول سال 1072ق، است؛ اين نسخه، اولين نسخه وسائل است.

2- نسخه‌اى در كتاب‌خانه حضرت آیت‌اللهنجفى مرعشى در شهر مقدس قم: اين نسخه نيز به خط مؤلف بوده و تاريخ نگارش آن 1082ق، است؛ اين نسخه دومين نسخه وسائل است.

3- نسخه‌اى ديگر در كتاب‌خانه آستان قدس رضوى در مشهد مقدس كه تاريخ نگارش آن 1114ق است: اين نسخه از روى نسخه سوم مصنف نگاشته شده است و تصحيح و ملحقات آن نيز به خط مصنف بر آن موجود مى‌باشد.