القسم الجغرافي من کتاب نزهة القلوب (بالفارسیة)
| القسم الجغرافي من کتاب نزهة القلوب (بالفارسیة) | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | حمد الله مستوفی، حمد الله بن ابی بکر (نويسنده) لیسترانج، گای (محقق) |
| عنوان‌های دیگر | نزهة القلوب. برگزیده |
| ناشر | جامعة فرانکفورت. معهد تاریخ العلوم العربیة و الإسلامیة ** مطبعة بريل |
| مکان نشر | آلمان - فرانکفورت ** هلند - لیدن |
| سال نشر | 1413ق - 1993م |
| چاپ | 1 |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
نُزهة القلوب، المقالة الثالثة در وصف بلدان و ولایات و بقاع، نوشته حمدالله مستوفی (680-750ق)، مورخ بزرگ دوره ایلخانان، جغرافی‌دان و شاعر سده ۸ق، است. این نوشتار، مقاله سوم از کتاب نُزهة القلوب است که داده‌های دقیق جغرافیایی ایران را همراه با نکتههای تاریخی، دقایق ادبی و عواید مالیاتی این سرزمین در بر دارد. گای لیسترانج Guy le Strange» انگلیسی (1933-1854م) این اثر را تصحیح و عرضه کرده است. این اثر، جلد 102 از سلسله جغرافیای اسلامی است که به کوشش فؤاد سزگین (1342-1439ق) عرضه شده است.
ادوارد گرانویل براون (۱۸۶۲-۱۹۲۶م)، شرق‌شناس و ایران‌شناس انگلیسی، پس از شرح کوتاهی از زندگی حمدالله، درباره کتاب چنین می‌گوید: «حمدالله مستوفی را... کتاب دیگری است در علوم جغرافیا و هیئت که نُزهة القلوب نام دارد و نزد همگان معروف است و آن پنج سال پس از «ظفرنامه» و ده سال پس از «تاریخ گزیده» تألیف و تدوین شده؛ یعنی مقارن با اوقات اختلال و هرج و مرجی که پس از مرگ سلطان ابوسعید روی داده است و مؤلف غالباً بدین احوال اشارت دارد. بنا بر آنچه می‌گوید: بعض از یاران او درخواست کردند که چون در زبان فارسی کتابی در علم به احوال بِقاع و اماکن (جغرافیا) تألیف نشده است و غالباً این‌گونه کتب به زبان عربی است، او کتابی به زبان فارسی تألیف کند».
براون در ادامه به ساختار کتاب اشاره کرده، می‌گوید: «کتاب نزهة القلوب، مشتمل است بر یک مقدمه (فاتحه) و سه مقاله و یک خاتمه. مقاله سوم مهم‌ترین قسمت کتاب می‌باشد. در قسمت‌های دیگر، که قبل از آن واقع است، از علم افلاک و اجرام سماویه و ربع مسکون و موالید ثلاث و نوع بشر صحبت می‌کند. در مقاله سوم [همین اثر]، که قسمت جغرافیایی آن کتاب است، از شرح حرمین شریفین و بیت‌المَقدِس سخن می‌گوید. آنگاه، جغرافیای بلاد اردن و عراق عرب و آسیای صغیر را شرح می‌دهد و ضمیمه‌ای نیز از جغرافیای طبیعی ایران به آن الحاق شده است. سپس، بیان ممالکی است که در جوار ایران واقع شده، ولی تحت سلطنت ایران نبوده‌اند. خاتمه کتاب در شرح عجایبی است که در عالم و بالاخص در ایران وجود دارد. این کتاب از لحاظ علم جغرافیا و اوضاع و احوال ممالک ایران در قرون وسطی دارای قدر و قیمت شایان است و آقای ل. استرانج پیش از آنکه قسمتی از آن را به طبع برساند، در تألیف دیگر خود به نام (ممالک خلافت شرقی) از آن استفاده بسیار برده است».
براون همچنین، منابعی را که حمدالله در نوشتن کتاب از آن‌ها بهره جسته است بر‌شمرده، می‌گوید: از جمله منابعی که در تألیف کتاب نزهة القلوب مورد استفادت قرار داده است و خود تعداد می‌کند، کتب ذیل است: «صُوَر الأقاليم» ابوزید احمد بن سهل بلخی؛ ««التبيان» احمد بن عبدالله؛ «المسالك و الممالك» ابوالقاسم عبدالله بن خردادبه؛ «کتابی موسوم به جهان‌نامه»؛ «طبقات همدانی» ابوعبدالله محمد بن سعد الواقدی؛ «عجائب المخلوقات» زکریا بن محمد بن محمود الکمونی القزوینی؛ «آثار البلاد» قزوینی؛ «فارس‌نامه» ابن البلخی مستوفی در زمان سلطان محمد سلجوقی؛ «ذکر ولایت کرمان» خواجه ناصرالدین المنشی الکرمانی؛ «عجائب البحر» امام علی بن عیسی الحرانی (برای المقتدربالله خلیفه)؛ «آثار الباقیه» و «كتاب التفهيم» ابوریحان بیرونی؛ «کتاب الارشاد در ذکر قزوین» حافظ خلیل قزوینی؛ «رساله ملِک‌شاهی» در وصف ممالکی که ملک‌شاه در نظر آورده است؛ «تاریخ اصفهان» حافظ عبدالرحمن بن محمد بن محمد بن اسحاق اصفهانی؛ «رسالة السنجرية في الكائنات العنصرية» امام عمر بن سهلان الساوجی؛ «عجائب الأخبار»؛ «مُعجم البُلدان» ابوعبدالله یاقوت حموی؛ «تحفة الغرائب»؛ «صُوَر الكواكب» شیخ ابوالحسن صوفی (برای عضدالدوله دیلمی)؛ «تاریخ مغرب»؛ «اخلاق ناصری» و «تنسیق‌نامه ایلخانی» خواجه نصیرالدین طوسی[۱].
این نسخه چون از مقاله سوم آغاز گشته، مقدمه ندارد و یک‌راست، به موضوع می‌پردازد. پایان‌بخش کتاب نیز فهرستی از باب‌ها و قسمت‌های کتاب با عنوان «جدول الأبواب و الأقسام» به‌همراه «کسان» و «جاها» و توضیحاتی به زبان انگلیسی است[۲].
پانویس
منابع مقاله
- متن کتاب.
- ادوارد گرانویل براون، مقدمه «نزهة القلوب»، حمدالله مستوفی، قزوین، حدیث امروز، 1381ش.