اخلاق اسلامی (دفتر تدوین متون درسی حوزه‌های علمیه)

اخلاق اسلامی
اخلاق اسلامی
پدیدآوران	گروه علمی اخلاق دفتر تدوين متون درسی حوزه‌های علمیه؛ مسعودی، عبدالهادی؛ (نویسنده) زارعی، مجتبی؛ (نویسنده) هدایتی، علی(نویسنده)
ناشر	مرکز مديريت حوزه‌هاي علميه
مکان نشر	ايران - قم
سال نشر	1399ش.
چاپ	ج1چاپ هشتم؛ جلد2 چاپ هفتم؛ جلدهای 3-4-6 چاپ چهارم؛ جلد5 چاپ پنجم؛ جلد7 چاپ اول
زبان	فارسی
تعداد جلد	7
کد کنگره	‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf
	v; t; e;

برای دیگر کاربردها، اخلاق اسلامی (ابهام زدایی) را ببینید.

اخلاق اسلامی، اثر جمعی از نویسندگان «دفتر تدوین متون درسی حوزوی»، «معاونت آموزش» و «معاونت تهذیب» حوزه‌های علمیه، مجموعه‌ای است 7 جلدی به زبان فارسی با موضوع اخلاق اسلامی. جلد سوم این کتاب را عبدالهادی مسعودی نگاشته است.

ساختار

کتاب هفت جلد دارد؛ جلد اول با موضوع آداب بندگی در مباحث مقدماتی و شش فصل بیان شده است. جلد دوم با موضوع آداب فردی و علم‌آموزی در دو دفتر مجزا بیان شده؛ در دفتر اول، آداب فردی در هفت فصل بیان شده و سپس آداب علم‌آموزی در دفتر دوم آمده است. جلد سوم و چهارم با موضوع آداب اجتماعی 1 و 2 ارائه شده که جلد سوم (دفتر چهارم) در مباحث مقدماتی و 6 فصل ارائه شده و جلد چهارم از ادامه فصل ششم جلد اول ادامه می‌یابد تا فصل دهم. جلد پنجم با موضوع مبانی اخلاق از یک سری مباحث مقدماتی و مباحث اصلی در 4 فصل ارائه می‌شود. موضوع ششمین جلد اصول و روش‌های تربیت اخلاقی است که در دو بخش اصلی ارائه شده، بخش اول حاوی یک مقدمه و یازده اصل است و بخش دوم، شامل یک مقدمه و شش روش. جلد هفتم با موضوع اخلاق بندگی مطرح شده است.

گزارش محتوا

در تمام جلد‌های کتاب، مقدمه‌ای با عنوان سخنی با اساتید آمده که چنین است:

آموزش اخلاق اسلامی که متکفل حوزه مهم و وسیعی از معارف دینی است، برای طلاب علوم اسلامی امری ضروری می‌باشد در برنامه جدید حوزه علمیه، آموزش این دانش به‌صورت نظام‌مند و در سطح دوم مرحله آموزشی (شناخت) پیش‌بینی شده است. مرحله دوم، مرحله شناخت تفصیلی است یا به عبارتی رساندن طلاب به توانایی درک و فهم و تفسیر مفاهیم و آموزه‌های اخلاقی برای تشخیص فضائل از رذایل و دستیابی به ملاک‌های واضح و روشن در برخوردها و رفتارهای اخلاقی است.

هدف از این مرحله نیز زمینه‌سازی جهت تخلق به اخلاق اسلامی و حل مسائل شخصی و اجتماعی در حوزه تربیت اخلاقی است برخی از شاخصه‌های این مرحله عبارت است از:

‌الف. تعمیق درک مفاهیم و اصطلاحات اساسی و اشاره به مفاهیم و اصطلاحات فرعی علم اخلاق؛

ب. تعمیق درک قواعد و قضایای اساسی و اشاره به قضایای فرعی علم اخلاق؛

ج. بیان ساختار تفصیلی علم اخلاق و تحلیل روابط موجود بین عناصر و اجزای مباحث علم اخلاق؛

بیان مباحث اخلاقی در قالب سلسله مراحل آموزشی زمینه را برای ورود به مباحث بالاتر و تخصصی فراهم می‌کند. سطح تخصصی اخلاق به‌ویژه با رویکرد فقه اخلاقی خود از شاخصه‌های خاصی برخوردار است که اعمال آنها در این سطح با دشواری‌های جدی روبروست در فقه آیات و روایات سه طیف اقدام صورت می‌پذیرد؛

- استظهار: تفسیر متن با بهره‌گیری از قواعد ادبی و قواعد زبانی علم اصول؛

- تفریع: تطبیق مفاهیم و قواعد آن و کلی بر مصادیق و موارد؛

- تحلیل: کشف روابط و علل انتساب حکم به موضوعی خاص؛ به‌عنوان‌مثال در روایت بیان شده است که (دلیل التفکر الصمت) فهم ظاهر این روایت چندان پیچیده نیست ولی در اینکه چه نسبتی بین سکوت و شکل‌گیری فرآیند تفکر وجود دارد نیاز به تحلیل است.

با وجود اختصاص این شاخص‌ها به مراحل تخصصی تلاش شده تا حد امکان نکات روش‌شناختی به‌ویژه در اهتمام به سند روایات تحلیل مفردات و تحلیل محتوا در حد مرحله آموزشی (شناخت) اعمال شود البته در مرحله بعد به‌تدریج رویکرد تحلیلی بیشتر خواهد شد.

کتاب حاضر اولین کتاب از حلقات آموزش اخلاق و آداب اسلامی است که مطابق با سرفصل‌های مصوب نگاشته شده است. هرچند تبیین مطلوب موضوعات مهم و متنوع مباحث مقدماتی و آداب بندگی زمان بیش از زمان اختصاص داده شده را می‌طلبد ولی با توجه به اهمیت این مباحث در نگارش این کتاب کوشش شده است تا مطالب اساسی در هر یک از آداب ذکر شده متناسب با همین زمان کوتاه بیان شود.^[۱]

جلد اول کتاب با عنوان آداب بندگی ارائه شده است. در این جلد، پس از مقدمه دفتر تدوین متون درسی حوزه‌های علمیه و سخنی با اساتید، وارد مباحث اصلی کتاب می‌شویم. این مباحث با بحث‌های مقدماتی شروع می‌شود و مجموع آن در 3 دفتر ارائه می‌گردد که دفتر اول آن در جلد اول آمده و دفتر دوم و سوم در جلد دوم کتاب به‌عنوان آداب فردی و علم‌آموزی ارائه شده است. مباحث مقدماتی در جلد اول کتاب ضمن دو درس بیان شده است که در آنها به تعریف اخلاق و آداب، جایگاه اخلاق و آداب در منظومه معارف اسلامی، اهمیت آداب و اقسام آداب اسلامی پرداخته می‌شود. سپس وارد مباحث دفتر اول با عنوان آداب بندگی می‌شویم که در شش فصل ارائه شده است. فصل اول به بحث از نماز می‌پردازد و در آن جایگاه و اهمیت نماز آثار نماز و آداب نماز و... بیان می‌شود. فصل دوم به مباحث مربوط به روزه می‌پردازد در این فصل از اهمیت روزه‌داری، آثار آن، آداب ماه مبارک رمضان و آداب افطار بحث می‌شود. سومین فصل از جلد اول کتاب از قرآن کریم بحث می‌کند؛ ابتدا جایگاه و عظمت قرآن کریم بیان می‌شود سپس آثار تلاوت انس با قرآن و پس‌ازآن آداب تلاوت قرآن کریم ارائه می‌گردد. فصل چهارم با عنوان دعا ارائه شده است. در این فصل، حقیقت و جایگاه دعا در درس نهم بیان می‌شود، سپس آثار دعا، آداب ظاهری دعا، آداب درونی دعا و غیره بیان می‌گردد. عنوان پنجمین فصل از جلد اول کتاب، مسجد است. در این فصل از جایگاه مسجد، آثار حضور در مسجد؛ اعم از آثار دنیوی و اخروی و اجتماعی و آداب مسجد صحبت می‌شود. ششمین فصل کتاب با عنوان زیارت و توسل ارائه شده است که در آن ابتدا جایگاه زیارت و توسل در معارف اسلامی بیان شده و سپس به بیان آثار زیارت و توسل و آداب زیارت و توسل و درنهایت توسل به امام زمان(عج) بیان شده است.^[۲]

در جلد دوم کتاب اخلاق اسلامی، که با عنوان آداب فردی و علم‌آموزی ارائه شده است ادامه مطالب جلد اول را ضمن دفترهای دوم و سوم پی می‌گیریم. دفتر دوم کتاب با عنوان آداب فردی و دفتر سوم با عنوان آداب علم‌آموزی ارائه شده است. خود دفتر دوم حاوی ۷ فصل است؛ در فصل اول آن درباره برنامه‌ریزی صحبت می‌شود؛ ابتدا تعریف برنامه‌ریزی و اهمیت آن با مراحل آن بیان شده و سپس آثار برنامه‌ریزی و آداب برنامه‌ریزی ارائه می‌شود. فصل دوم در بیان پوشش و آراستگی و آداب آن است که در آن ابتدا اهمیت پوشش و آراستگی در درس سوم این جلد بیان می‌گردد سپس بایدها و نباید‌های پوشش و آراستگی، هرکدام به‌صورت جداگانه بیان می‌گردد. پس‌ازآن آداب پوشش و آراستگی ارائه می‌شود، و در ادامه این مطالب درباره لباس روحانیت و ضرورت آن و شرایط و آدابش، مطالبی بیان می‌شود. مباحث فصل سوم، بهداشت فردی و آداب آن را پی می‌گیرد. در این فصل ابتدا اهمیت بهداشت و نظافت بیان شده و پس‌ازآن به مباحث بهداشت دهان و دندان پرداخته می‌شود بعدازآن بحث‌های بهداشت ناخن و حمام رفتن ارائه می‌شود. در مباحث حمام رفتن، آداب ورود به حمام، آداب شستشو و نظافت در داخل حمام و آداب پس از حمام بیان می‌شود. بحث بعدی این فصل درباره بهداشت تخلی است. فصل چهارم جلد دوم کتاب به بیان مباحث بهداشت محیط‌زیست و آداب آن می‌پردازد. فصل پنجم مباحثی درباره خوردن و آشامیدن و آداب آن ارائه می‌کند. فصل ششم درباره خوابیدن و آداب آن مطالبی را بیان می‌نماید و در هفتمین فصل کتاب بحث‌هایی درباره تفریح و آداب آن ارائه می‌شود.^[۳]

دفتر سوم کتاب اخلاق اسلامی در جلد دوم این اثر درباره آداب علم‌آموزی است که در آن درباره جایگاه و ارزش علم، جایگاه و ارزش علم‌آموزی، آثار علم، جایگاه و ارزش عالمان دین، ویژگی‌های استاد شایسته، آداب علم‌آموزی، ارتباط علمی شاگردان با یکدیگر، حجره و آداب آن صحبت می‌شود.^[۴]

عنوان جلد سوم کتاب اخلاق اسلامی «آداب اجتماعی ۱» است. این جلد توسط عبدالهادی مسعودی نوشته شده است. در این جلد، پس از بحث‌های مقدماتی وارد بحث‌های اصلی کتاب می‌شویم که در شش فصل ارائه شده است. نویسنده در مباحث مقدماتی به تعریف معاشرت پرداخته، ضرورت و اهمیت آن را بیان کرده و آثار و فوایدی برای آن برشمرده است. سپس در فصل اول کتاب آداب کلی و فراگیر معاشرت را بیان کرده است؛ تکریم و احترام، خیرخواهی، احسان، رعایت عرف اجتماعی، عزتمندی، نقدپذیری و پرهیز از کشمکش، پرهیز از نافرمانی آفریدگار، توجه به فرادست در کمالات معنوی و فرودست در دارایی‌های مادی، ارتباط با خوبان و اصلاح‌گری، از جمله این آداب هستند. نویسنده در فصل دوم به بحث از دوستی و آداب آن می‌پردازد؛ ابتدا معنا، اهمیت و فواید دوستی را بیان می‌نماید و سپس به بحث از اهداف دوستی می‌پردازد و پس‌ازآن، بحث دوستی خدایی را پیش می‌کشد. در ادامه ویژگی‌های دوست خوب را بیان می‌کند و شیوه‌های آزمودن دوست راستین را ارائه می‌نماید. سپس پس از حدود دوستی از آداب دوستی صحبت می‌کند و ۱۵ مورد از موارد آداب دوستی را می‌شمارد. در فصل سوم از تحیت و آداب آن صحبت می‌شود؛ اکثر مباحث این فصل درباره آداب سلام کردن و مصافحه است. چهارمین فصل کتاب به گفتگو و آداب آن اختصاص می‌یابد. پنج بحث اصلی این فصل حول محورهای مفهوم و گونه‌های گفتگو، اهمیت و آثار گفتگو، اصول سخن و گفتگو، آداب مربوط به محتوا و آداب ناظر به شیوه گفتگو و ارائه سخن، دور می‌زند. عبدالهادی مسعودی در فصل پنجم این کتاب درباره مشورت و شورا و آداب آن بحث کرده و در فصل ششم، نگاه کردن و آداب آن را بیان نموده است. در بحث از نگاه کردن ابتدا به تعریف نگاه پرداخته، سپس اهمیت و آثار را بیان کرده و پس‌ازآن گونه‌های نگاه و آداب آن را بیان نموده است. وی از نگاه به مؤمن، نگاه به عالم، نگاه به انسان‌های متقی، نگاه به والدین، نگاه به نامحرم، نگاه در جمع و نگاه به معصیت‌کاران صحبت کرده است.^[۵]

جلد چهارم کتاب اخلاق اسلامی در ادامه بیان آداب اجتماعی و تکمیل آن توسط دفتر تدوین متون درسی حوزه‌های علمیه ارائه شده است. عنوان این جلد «آداب اجتماعی ۲» است و چون در تکمیل جلد قبلی نوشته شده مباحث آن از ادامه فصل‌های جلد قبلی کتاب شروع می‌شود؛ ازاین‌رو شروع مطالبش با فصل ششم و با عنوان همسایه‌داری و آداب آن هست. در این فصل پس از تعریف همسایه‌داری به بحث از اهمیت، آثار و آداب همسایه‌داری پرداخته می‌شود و ۱۴ مورد از این آداب بیان می‌گردد. در فصل هفتم از مهمانی و آداب آن صحبت می‌شود. ابتدا تعریف مهمانی سپس اهمیت آن و پس‌ازآن آثار آن بیان می‌گردد. پس‌ازاین مباحث از مهمانی‌های نیکو و مهمانی‌های نکوهیده سخن به میان می‌آید و سپس از آداب مهمانی در قالب آداب میزبان به آداب مهمان صحبت می‌شود که ۱۷ مورد از آداب میزبان بیان می‌گردد و سپس مباحث مربوط به آداب مهمان در قالب آداب پیش از مهمانی هنگام مهمانی و پایان مهمانی توضیح می‌یابد. هشتمین فصل کتاب در بیان سفر و آداب آن است و نهمین فصل در بیان انفاق و آداب آن. در فصل دهم و آخرین فصل از جلد چهارم کتاب درباره هدیه و آداب آن صحبت می‌شود.^[۶]

در جلد پنجم کتاب، مبانی اخلاق اسلامی بیان شده است. مطالب این جلد از کتاب در قالب ۶ بحث اصلی از مباحث مقدماتی و 4 فصل درباره مطالب اصلی کتاب، است. در مباحث مقدماتی از تعریف و موضوع علم اخلاق، مفاهیم اساسی، غایت و فایده اخلاق، اهمیت و فایده آن، تاریخچه علم اخلاق، و ساختار آن و قلمرو موضوعاتش صحبت می‌شود. سپس در بخش اول کتاب، نویسنده، ضمن ۴ فصل از مبانی هستی‌شناختی، الهیاتی، انسان‌شناسانه و فرجام‌شناسانه اخلاق بحث می‌کند.^[۷]

عنوان جلد ششم کتاب حاضر، «اصول و روش‌های تربیت اخلاقی» است. در این جلد، ابتدا اصول و سپس روش‌های تربیت اخلاقی به‌صورت مجزا بیان می‌شود. اصول موردبحث در این کتاب عبارت است از اصل علم و آگاهی، اکتساب و تقویت ایمان و عمل صالح، اکتساب تقوا و ورع، معرفت نفس، تکریم نفس، جهاد با نفس، رفق با نفس، اعتدال، تدریج و جامعیت. روش‌های تربیت اخلاقی نیز در شش روش بیان می‌شود که عبارت است از شاگردی و درک استاد، تفکر، ذکر خداوند، محبت خداوند، انس با قرآن و احادیث، و مراقبت.^[۸]

عنوان جلد هفتم کتاب، «اخلاق بندگی» است. این جلد را علی هدایتی نوشته است. محتوای مطالب این جلد در یک تمهید(مقدمه)، و هفت فصل تنظیم شده. در فصل اول درباره اخلاص در بندگی صحبت می‌شود، در فصل دوم صحبت از توبه به سوی خداوند مطرح می‌گردد. فصل سوم بحث از حیای از خداوند متعال را مطرح می‌نماید. فصل چهارم درباره حسن ظن به خدای متعال است. فصل‌های بعدی به ترتیب درباره خوف و رجاء، توکل و تفویض و تسلیم و رضا، و شکر از خداوند است.^[۹]

وضعیت کتاب

مقدمه هر جلد از کتاب‌ها در ابتدای همان جلد، و فهرست منابع در انتهای آن ذکر شده است. به‌جز جلد سوم و هفتم، سایر مجلدات به‌صورت دسته‌جمعی نوشته شده است.

در مقدمه جلد اول کتاب از حجج‌اسلام آقایان، محمد عالم‌زاده نوری، مجتبی زارعی، هادی حسین‌خانی، رضا حبیبی، کاظم محمدی و محمدحسین صاعد رازی و سایر متصدیان نگارش این اثر تشکر شده است.^[۱۰]