بغداد (چند مقاله در تاريخ و جغرافيای تاريخی)
| بغداد (چند مقاله در تاريخ و جغرافيای تاريخی) | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | كائن، كلود (نويسنده)
سوردل، دومینیک (نويسنده) وما، ا. دو (نويسنده) دولتشاهی، اسماعیل (مترجم) دوری، عبدالعزیز (نويسنده) پروشانی، ایرج (مترجم) |
| ناشر | بنیاد دائرةالمعارف اسلامی |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1375 ش |
| چاپ | 1 |
| شابک | 964-447-034-6 |
| موضوع | بغداد - تاریخ - مقالهها و خطابهها
بغداد - جغرافیای تاریخی - مقالهها و خطابهها عباسیان - تاریخ - مقالهها و خطابهها |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | DS 79/9 /ب7ب7 |
بغداد (چند مقاله در تاريخ و جغرافيای تاريخی)، كتابى حاوى چهار مقاله تحقيقى ارزشمند در زمينه تاريخ و جغرافياى تاريخى بغداد است. بغداد از اين جهت داراى اهميت است كه شناخت درست از اوضاع و احوال سياسى، اجتماعى و فرهنگى حكومت پانصد ساله عباسى بدون آگاهى كامل از شهر بغداد ممكن نيست.
ساختار و گزارش محتوا
كتاب از چهار بخش تشكيل و در هر بخش يك مقاله ارائه شده است. اين مقالات به ترتيب بدين شرح است:
- مقاله "عبدالعزيز دورى" از اساتيد دانشگاه اردن با عنوان "تاريخ كهن بغداد".
- مقاله "ا.دِ وُما" از مورخان فرانسوى با نام "جغرافياى تاريخى بغداد".
- مقاله "دومينگ سوردل" مورخ فرانسوى با نام "بغداد پايتخت عباسيان".
- مقاله "كلود كاهن" خاور شناس فرانسوى و استاد دانشگاه پاريس با عنوان" بغداد در روزگار آخرين خلفاى عباسى".
مقاله اول را اسماعيل دولتشاهى و سه مقاله بعد را ايرج پروشانى ترجمه كرده است.
بخش اول:
عبدالعزيز دوري كه خود در بغداد متولد شده است، مقاله‌اش تاريخ بغداد را در 13 بخش ارائه كرده است: نامگذاري، بنا، از هارون تا آل بويه، سلجوقيان، مغولان و.... بغداد در قرن دوم هجری ايجاد شد و قرن‌ها مركز فرهنگی جهان اسلام به شمار مى‌رفت. گذشته از منشأ نامگذاري بغداد كه روشن نيست بناي آن توسط منصور عباسي با عنايت به استراتژيك بودن محل آن گذاشته شد. نويسنده معتقد است كه نقشه بغداد منعكس كننده انديشه‌هاي اجتماعی است. "شهري مدوّر" كه مركز آن نسبت به بخش‌هاي مختلف، دارای فاصله مساوي بود و به سهولت از آن مراقبت و دفاع مي‌شد. محله‌ها از لحاظ قومي يا شغلي همگن بودند. بازارها در نقشه بغداد سهم عمده‌اي داشتند و هر حرفه‌اي و كسبي، بازار يا گذرگاه جداگانه‌اي داشت. نويسنده در اين مقاله گزارش مختصر، اما جامعي از اوضاع بغداد در دوره‌هاي مختلف تاریخی تا امروز ارائه داده است. در صدر مصادر اين مقاله آثار مورخاني چون طبري، مسعودي، يعقوبي، ابن اثير و جغرافى‌داناني؛ مانند ابن‌رسته، ابن‌فقيه، ابن‌حوقل ديده می‌شود. دكتر احمد سوسه توانسته است بر مبناي تحقيقاتش شهر مدوّر بغداد را ترسيم كند كه در پايان مقاله به نقل از كتابش "بغداد مدينة السلام و غزوالمغفول" آمده است.
بخش دوم:
در نه بخش، جغرافياي بغداد ارائه شده است. در بخش اول كه مقدمه كتاب است چنين مي‌خوانيم: "برای توضيح علت استقرار بغداد در محل كنونى‌اش كافي نيست كه تنها به پيرامون نزدیک آن چشم بدوزيم، بلكه بيشتر بايد مجموعه بين‌النهرين و الجزيره را كه اين شهر در مرز ميان آنها جاي دارد، در نظر داشته باشيم. تنها در اين مقياس است كه شايد اهميت و مفهوم كامل بغداد پديدار مي‌گردد". در بخش دوم، ويژگى‌هاي طبیعی اين شهر مورد مطالعه قرار گرفته است. بغداد در محل ويژه‌اي قرار دارد كه محل عبور به سواحل مديترانه يا مصر و نيز شهرهای مذهبی كربلا و نجف و... بوده است. عناوين بخش‌هاي ديگري كه در اين مقاله آمده است عبارت است از: محل تاریخی بغداد، وضع اقليمي، وضع دجله، طغيان‌هاي دجله، اصلاحات پياپي در بغداد و دفاع آن در برابر سيلاب‌ها. در ابتداي اين مقاله منابعي برای مراجعه معرفي شده است.
بخش سوم:
اوضاع بغداد را در زمان حكومت عباسيان محتواى اين بخش را تشكيل مى‌دهد. سوردل مطالبش را بدون هيچ گونه ريز عنواني به صورت مسلسل‌وار آورده است. نويسنده معتقد است كه پيريزي شهر بغداد معمولاً یکی از مهم‌ترين رويدادهاي تاريخ جهان اسلام تلقي می‌شود. پى‌ريزي اين شهر كه موضع آن به دلايل نظامي، سوق الجيشي، اقتصادی و حتي اقليمي برگزيده شده بود، به اين معني بود كه خليفه مى‌خواست چيزي بيش از آنچه امويان داشته‌اند، بسازد و امپراتوري عظيم خود را صاحب مركزي واقعي كند. در اين بخش روند افزايش اهميت بغداد كه با وجود اغتشاشات گوناگون همواره ثروتمند و فعّال بود، مورد بررسی قرار گرفته است. نكته مهم درباره اين مقاله آنست كه مصادر آن ذكر نشده است.
بخش چهارم:
بغداد را در روزگار آخرين خلفاي عباسي كه همزمان با حكومت سلجوقيان بوده و از اهميت ويژه‌اي برخوردار است، مورد مطالعه قرار داده است. فتح بغداد به دست سلجوقيان دوران تازه‌اي را در تاريخ خاورميانه رقم زد. پديد آمدن نظام حكومتي جديد در بغداد دگرگونى‌هايي در پي داشت و حضور خلافت در آنها پيچيدگى‌هاي خاصی را ايجاد كرد كه نويسنده در صدد تبيين آنها است. توسعه قدرت سلجوقيان واكنش‌هايي را در برداشت كه در نتيجه اوضاع مصيبت باري را در تمامي زمينه‌هاي اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی بر جاي نهاد. در طول قرن ششم در رابطه با منابع تاریخی به جز خلاصه نگارى‌هاي كوچكي، نظير تذكره ابن حمدون، در اين زمينه چيز ديگري وجود ندارد. خلافت در پايان قرن ششم و ابتداي قرن هفتم مدت كوتاهي عظمت خود را باز مى‌يابد.در اين مدت حيات فرهنگی در بغداد احيا مى‌شود. آثاری مانند: تاريخ بغداد ابن ساعي و شرح نهج‌البلاغه ابن ابى‌الحديد در اين دوران به نگارش درمي‌آيند. نويسنده مقاله‌اش را با اين سطور به پايان مى‌برد: "سر انجام واقعه شوم زماني روي مى‌دهد كه هولاكو سر كرده مغولان بغداد را محاصره مى‌كند؛ در حالى كه نه تنها هيچ اميري را ياراي كمك رساني به بغداديان نيست، بلكه بعضي از آنان به اكراه وادار به شركت در اين محاصره مى‌شوند. مقاومت به زودي در هم مى‌شكند، خليفه مستعصم كه مذاكره و چاره‌گري را محال يا دون شأن خود مى‌پنداشت، تسليم مى‌شود، با اين حال او و تمام خاندانش را مى‌كشند و اين پايان خلاف در بغداد است، پايان خلافتي واقعي. اگر نگوييم همه شهر، ولي قسمت اعظم آن ويران مى‌گردد و توده عظيمي از مردم قتل عام مى‌شوند. بغداد از اين پس نيز به حيات خود ادامه مى‌دهد؛ اما در پايان اين تحولات به صورت پايتخت و مركز ايالتي امپراتوري بزرگ، بريده و جدا افتاده از بقيه پيكر اسلام". در اين مقاله نيز آدرس منابع نيامده است و در بخش كتابشناسی مقاله عبارتي آمده است كه عذر تقصير است: "دادن مآخذ كتابشناسی دقيق و كامل برای مقاله‌ای كه موضوعش بدين وسعت و كليت است، غير ممكن می‌نماید. بنابراین كافي است تنها منابع ادبي اصلي را در اين جا يادآور شويم". واضح است كه ارزش يك مقاله علمى به ارجاعات وابسته است.
وضعيت
فهرست مندرجات كتاب در ابتدا و دو نقشه از موقعيت جغرافيايى و شهر قديم و جديد بغداد و نمايه كتاب در پايان آمده است.
منابع مقاله
متن كتاب.