بغداد (چند مقاله در تاريخ و جغرافيای تاريخی)

بغداد (چند مقاله در تاريخ و جغرافيای تاريخی)
پدیدآوران	کائن، کلود (نویسنده) سوردل، دومینیک (نویسنده) وما، ا. دو (نویسنده) دولتشاهی، اسماعیل (مترجم) دوری، عبدالعزیز (نویسنده) پروشانی، ایرج (مترجم)
ناشر	بنیاد دائرةالمعارف اسلامی
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1375 ش
چاپ	1
شابک	‎964-447-034-6
موضوع	بغداد - تاریخ - مقاله‌‏ها و خطابه‌‏ها بغداد - جغرافیای تاریخی - مقاله‌‏ها و خطابه‌‏ها عباسیان - تاریخ - مقاله‌‏ها و خطابه‌‏ها
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‎‏DS‎‏ ‎‏79‎‏/‎‏9‎‏ ‎‏/‎‏ب‎‏7‎‏ب‎‏7
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

برای دیگر کاربردها، بغداد (ابهام‌زدایی) را ببینید.

بغداد (چند مقاله در تاریخ و جغرافیای تاریخی)، کتابى حاوى چهار مقاله تحقیقى ارزشمند در زمینه تاریخ و جغرافیاى تاریخى بغداد است. بغداد از این جهت داراى اهمیت است که شناخت درست از اوضاع و احوال سیاسى، اجتماعى و فرهنگى حکومت پانصد ساله عباسى بدون آگاهى کامل از شهر بغداد ممکن نیست.

ساختار و گزارش محتوا

کتاب از چهار بخش تشکیل و در هر بخش یک مقاله ارائه شده است. این مقالات به ترتیب بدین شرح است:

1. مقاله "عبدالعزیز دورى" از اساتید دانشگاه اردن با عنوان "تاریخ کهن بغداد".
2. مقاله "ا.دِ وُما" از مورخان فرانسوى با نام "جغرافیاى تاریخى بغداد".
3. مقاله "دومینگ سوردل" مورخ فرانسوى با نام "بغداد پایتخت عباسیان".
4. مقاله "کلود کاهن" خاور شناس فرانسوى و استاد دانشگاه پاریس با عنوان" بغداد در روزگار آخرین خلفاى عباسى".

مقاله اول را اسماعیل دولتشاهى و سه مقاله بعد را ایرج پروشانى ترجمه کرده است.

بخش اول:

عبدالعزیز دوری که خود در بغداد متولد شده است، مقاله‌اش تاریخ بغداد را در 13 بخش ارائه کرده است: نامگذاری، بنا، از هارون تا آل بویه، سلجوقیان، مغولان و.... بغداد در قرن دوم هجری ایجاد شد و قرن‌ها مرکز فرهنگی جهان اسلام به شمار مى‌رفت. گذشته از منشأ نامگذاری بغداد که روشن نیست بنای آن توسط منصور عباسی با عنایت به استراتژیک بودن محل آن گذاشته شد. نویسنده معتقد است که نقشه بغداد منعکس کننده اندیشه‌های اجتماعی است. "شهری مدوّر" که مرکز آن نسبت به بخش‌های مختلف، دارای فاصله مساوی بود و به سهولت از آن مراقبت و دفاع میشد. محله‌ها از لحاظ قومی یا شغلی همگن بودند. بازارها در نقشه بغداد سهم عمده‌ای داشتند و هر حرفه‌ای و کسبی، بازار یا گذرگاه جداگانه‌ای داشت. نویسنده در این مقاله گزارش مختصر، اما جامعی از اوضاع بغداد در دوره‌های مختلف تاریخی تا امروز ارائه داده است. در صدر مصادر این مقاله آثار مورخانی چون طبری، مسعودی، یعقوبی، ابن اثیر و جغرافى‌دانانی؛ مانند ابن‌ رسته، ابن‌فقیه، ابن‌ حوقل دیده می‌شود. دکتر احمد سوسه توانسته است بر مبنای تحقیقاتش شهر مدوّر بغداد را ترسیم کند که در پایان مقاله به نقل از کتابش "بغداد مدینة السلام و غزوالمغفول" آمده است.

بخش دوم:

در نه بخش، جغرافیای بغداد ارائه شده است. در بخش اول که مقدمه کتاب است چنین می‌خوانیم: "برای توضیح علت استقرار بغداد در محل کنونى‌اش کافی نیست که تنها به پیرامون نزدیک آن چشم بدوزیم، بلکه بیشتر باید مجموعه بین‌النهرین و الجزیره را که این شهر در مرز میان آنها جای دارد، در نظر داشته باشیم. تنها در این مقیاس است که شاید اهمیت و مفهوم کامل بغداد پدیدار میگردد". در بخش دوم، ویژگى‌های طبیعی این شهر مورد مطالعه قرار گرفته است. بغداد در محل ویژه‌ای قرار دارد که محل عبور به سواحل مدیترانه یا مصر و نیز شهرهای مذهبی کربلا و نجف و... بوده است. عناوین بخش‌های دیگری که در این مقاله آمده است عبارت است از: محل تاریخی بغداد، وضع اقلیمی، وضع دجله، طغیان‌های دجله، اصلاحات پیاپی در بغداد و دفاع آن در برابر سیلاب‌ها. در ابتدای این مقاله منابعی برای مراجعه معرفی شده است.

بخش سوم:

اوضاع بغداد را در زمان حکومت عباسیان محتواى این بخش را تشکیل مى‌دهد. سوردل مطالبش را بدون هیچ گونه ریز عنوانی به صورت مسلسل‌وار آورده است. نویسنده معتقد است که پیریزی شهر بغداد معمولاً یکی از مهم‌ترین رویدادهای تاریخ جهان اسلام تلقی می‌شود. پى‌ریزی این شهر که موضع آن به دلایل نظامی، سوق الجیشی، اقتصادی و حتی اقلیمی برگزیده شده بود، به این معنی بود که خلیفه مى‌خواست چیزی بیش از آنچه امویان داشته‌اند، بسازد و امپراتوری عظیم خود را صاحب مرکزی واقعی کند. در این بخش روند افزایش اهمیت بغداد که با وجود اغتشاشات گوناگون همواره ثروتمند و فعّال بود، مورد بررسی قرار گرفته است. نکته مهم درباره این مقاله آنست که مصادر آن ذکر نشده است.

بخش چهارم:

بغداد را در روزگار آخرین خلفای عباسی که همزمان با حکومت سلجوقیان بوده و از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، مورد مطالعه قرار داده است. فتح بغداد به دست سلجوقیان دوران تازه‌ای را در تاریخ خاورمیانه رقم زد. پدید آمدن نظام حکومتی جدید در بغداد دگرگونى‌هایی در پی داشت و حضور خلافت در آنها پیچیدگى‌های خاصی را ایجاد کرد که نویسنده در صدد تبیین آنها است. توسعه قدرت سلجوقیان واکنش‌هایی را در برداشت که در نتیجه اوضاع مصیبت باری را در تمامی زمینه‌های اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی بر جای نهاد. در طول قرن ششم در رابطه با منابع تاریخی به جز خلاصه نگارى‌های کوچکی، نظیر تذکره ابن حمدون، در این زمینه چیز دیگری وجود ندارد. خلافت در پایان قرن ششم و ابتدای قرن هفتم مدت کوتاهی عظمت خود را باز مى‌یابد.در این مدت حیات فرهنگی در بغداد احیا مى‌شود. آثاری مانند: تاریخ بغداد ابن ساعی و شرح نهج‌البلاغه ابن ابى‌الحدید در این دوران به نگارش درمیآیند. نویسنده مقاله‌اش را با این سطور به پایان مى‌برد: "سر انجام واقعه شوم زمانی روی مى‌دهد که هولاکو سر کرده مغولان بغداد را محاصره مى‌کند؛ در حالى که نه تنها هیچ امیری را یارای کمک رسانی به بغدادیان نیست، بلکه بعضی از آنان به اکراه وادار به شرکت در این محاصره مى‌شوند. مقاومت به زودی در هم مى‌شکند، خلیفه مستعصم که مذاکره و چارری را محال یا دون شأن خود مى‌پنداشت، تسلیم مى‌شود، با این حال او و تمام خاندانش را مى‌کشند و این پایان خلاف در بغداد است، پایان خلافتی واقعی. اگر نگوییم همه شهر، ولی قسمت اعظم آن ویران مى‌گردد و توده عظیمی از مردم قتل عام مى‌شوند. بغداد از این پس نیز به حیات خود ادامه مى‌دهد؛ اما در پایان این تحولات به صورت پایتخت و مرکز ایالتی امپراتوری بزرگ، بریده و جدا افتاده از بقیه پیکر اسلام". در این مقاله نیز آدرس منابع نیامده است و در بخش کتابشناسی مقاله عبارتی آمده است که عذر تقصیر است: "دادن مآخذ کتابشناسی دقیق و کامل برای مقاله‌ای که موضوعش بدین وسعت و کلیت است، غیر ممکن می‌نماید. بنابراین کافی است تنها منابع ادبی اصلی را در این جا یادآور شویم". واضح است که ارزش یک مقاله علمى به ارجاعات وابسته است.

وضعیت

فهرست مندرجات کتاب در ابتدا و دو نقشه از موقعیت جغرافیایى و شهر قدیم و جدید بغداد و نمایه کتاب در پایان آمده است.

منابع مقاله

متن کتاب.