علم الأخلاق إلی نيقوماخوس: تفاوت میان نسخه‌ها

|data-type='authors'|[[ارسطو]] (نويسنده)

«علم الاخلاق الى نيقوماخوس» از مهمترين كتاب‌هاى ارسطو در علم اخلاق است كه نزد دانشمندان اسلامى، به «نيقوماخيا» و «نيقوماخيه» معروف بوده است. (دايره المعارف برزگ اسلامى)

ارسطو نخستين فيلسوفى مى‌باشد كه كوشيده است نظريه اخلاقى مدونى عرضه نمايد. تا پيش از او، همه بحث‌هاى اخلاقى، به صورت جسته و گريخته و حاشيه‌اى بود، اما وى، نخستين كسى است كه بحثى منسجم، در باب ماهيت سعادت، فضايل و راه دست‌يابى به آن را عرضه داشت.

اين نظريه اخلاقى، تقريباً ساده و همه فهم است. در زمان ارسطو هنوز دوران بحث‌هاى انتزاعى نرسيده است و هركس مى‌تواند مفاهيم اساسى اخلاق ارسطو را بفهمد و آن را با همه كاستى‌هايش به كار ببندد.

ستايش ارسطو از زندگى وقف نظر و فعاليت عقلانى، ستودنى است. در زمانى كه همه خود را درگير كشاكش سياسى مى‌كردند و اسكندر در پى جهان‌گشايى بود، چنين حمايتى از تفكر، كم‌نظير است و بالاخره همين كه اين اثر بيش از دو هزار و چند صد سال دوام آورده و همواره محل بحث و نظر بوده است، نشان از اهميت و ارزش آن دارد. براى مثال گمپرتس- يونانى‌شناس بزرگ آلمانى- بيش از هشتاد صفحه از كتاب بزرگ خود را به بررسى و تحليل اين اثر اختصاص داده است.

از اين‌رو اين كتاب خواندنى است و هيچ نقدى جز آن كه ارزش تاريخى آن را بيشتر بنمايد كارى نمى‌كند. ليكن بايد به هوش بود كه ارزش اين كتاب را در متن تاريخى آن فهميد و آن را براى مقاطع ديگرى تجويز نكرد و آن را از بستر تاريخى خودش منتزع نكرد كه اين كارى است برخلاف خود اخلااق ارسطو و حركتى است بر ضد نظريه حد وسط او كه در اين اثر بدان اشاره شده و همواره بايد به ياد داشت كه ارسطو خود گفته است:

در «الفهرست» ابن نديم اشاره‌اى هست بر اينكه اين اثر را اسحق بن حنين، ظاهراً از زبان سريانى، به عربى ترجمه كرده و [[فارابی، محمد بن محمد|فارابى]] هم بر بخشى از آن، تفسيرى نوشته است. مراد از «كتاب الاخلاق» ارسطو، بى‌هيچ ترديدى، «اخلاق نيكوماخوس» است. ابوعلى مسكويه (متوفى 421ق) با آميختن خلاصه‌اى از مطالب اين كتاب با پاره‌اى از انديشه‌هاى افلاطون و ديگر متفكران يونانى و همچنين انديشه‌هاى دينى، «كتاب الطهاره و تهذيب الاخلاق» را تأليف كرده است. (لطفى، محمد حسن)

كتاب اول، با بحث از خير و سعادت آغاز مى‌شود. سعى ارسطو بر اين است كه به اختصار، اثبات كند كه خير برين انسان چيست. وى در سرتاسر اين بخش، در مقام فردى سهيم در اخلاقيات مورد پسند و معتبر زمان خودش، سخن مى‌گويد.

ارسطو اخلاق را شاخه‌اى از علم سياست مى‌داند؛ بدين لحاظ، اخلاق، علم دقيقى نيست. از نظر ارسطو، آرا و اقوالى كه درباره نيك‌بختى، مطرح شده، بسيار تصنعى است.

ارسطو به دنبال اثبات آن است كه هر چه ما انجام مى‌دهيم، به دليل غايتى است، به وجهى كه هر چيز ديگرى به دليل آن غايت، مطلوب است، بنابراين، هيچ‌چيز نيست كه اتفاق افتد يا تحقّق پذيرد، به وجهى كه مطلوب مرا برآورده سازد، چون مطلوب من همواره ممكن است باز در پى چيز ديگرى باشد. حداكثر چيزى كه در اين استدلال اثبات مى‌شود، اين است كه مطلوبى كه عبث نباشد، در تحليل نهايى، فقط مطلوبى است كه فى نفسه مطلوب باشد.

ارسطو پس از بيان اين نكته مورد اتفاق همگان كه غايت اعلا، سعادت است، براى بيان ماهيت سعادت مقدمه‌اى مى‌چيند. در اين مقدمه انواع ايده‌آل زندگى‌ها بررسى مى‌شود. او مى‌گويد:«سه نمونه اصلى زندگى وجود دارد: زندگى توأم با لذت، زندگى سياسى، زندگى وقف نظر».

بنابراين، سه ديدگاه در باب سعادت وجود دارد. كسانى معتقدند كه زندگى چيزى نيست، جز لذت خوردن و خفتن. ارسطو معتقد است كه اين ديدگاه متعلق به توده مردم است و بى‌هيچ توضيحى و يا نقدى، اين ديدگاه را با تعابيرى تند، كنار مى‌گذارد و از آن مى‌گذرد. البته در كتاب دهم كه از نظريه لذت سخن مى‌راند، مجدداً به اين مطلب مى‌پردازد.  

ارسطو اين رويكرد را نيز نمى‌پذيرد و آن را نقد مى‌كند. اين نقد دقيق و عميق است و شامل چند مطلب است:

ارسطو براى اثبات سعادت مورد نظر خود مقدماتى مى‌آورد:

از ميان همه آن چه سعادت پنداشته مى‌شود، به نظر مى‌رسد كه فعاليت وقف نظر و زندگى عقلانى، همه يا بيشتر ويژگى‌هاى فوق را داشته باشد. ارسطو براى اثبات اين سعادت حقيقى، چنين استدلال مى‌كند كه «اگر نيكبختى فعاليت منطبق با فضيلت است، پس بايد منطبق با والاترين فضايل باشد و چنين فعاليتى، فعاليت بهترين جزء وجود ما مى‌تواند بود.» و نتيجه مى‌گيرد كه «اين فعاليت، فعاليت نظرى است.» زيرا به سبب نابى و دوامش والاترين لذات است. علاوه بر آن، يكى از ويژگى‌هاى سعادت؛ يعنى اكتفا به خود، در اين فعاليت به چشم مى‌خورد.

بنابراين، سعادت واقعى و كامل، در فيلسوفانه زيستن است. در حقيقت در اين سخنانى كه از بخش‌هاى شورانگيز كتاب به شمار مى‌رود، ستايشى عميق از فلسفه به چشم مى‌خورد و ارسطو تعلق خاطر خود را به تفكر فلسفى، اين‌گونه ابراز مى‌دارد. از اين منظر زندگى و سعادت چيزى نيست، جز تأمل، تفكر و تفلسف.

مهمترين ويژگى سعادت از نظر ارسطو، دوام است. سعادت بايد ثابت بوده و دوام داشته باشد و چون بسيارى از فعاليت‌هاى عملى دوام ندارد و وابسته به عوامل متغير ديگر است، نمى‌توان آن‌ها را سعادت حقيقى دانست.

ارسطو زندگى موافق با فضيلت را سعادت مى‌داند و فضيلت را چنين تعريف مى‌كند: «فضيلت ملكه‌اى است كه حد وسطى را انتخاب كند كه براى ما درست و با موازين عقلى سازگار است، با موازينى كه مرد داراى حكمت عملى حد وسط را با توجه به آن‌ها معين مى‌كند. اين حد وسط ميان دو عيب، يعنى افراط و تفريط قرار دارد.» (اسلامى، سيد حسن)

كتاب دوم، با تفكيك فضايل عقلانى از اخلاقى، شروع شده است. ارسطو معتقد است كه فضايل عقلانى از طريق آموزش و فضايل اخلاقى از طريق عادت، كسب مى‌شوند. هيچ فضيلت اخلاقى‌اى از راه طبع كسب نمى‌شود. چيزى كه مأخوذ از طبع است، قابليت كسب فضيلت اخلاقى است. خود فضايل، در اثر عادت، پرورده و شكوفا مى‌شوند. تنها كارى كه طبع مى‌تواند انجام دهد اين است كه ما را بر اخذ اين فضايل توان‌مند سازد. ارسطو به ما مى‌گويد كه ما از طريق عمل به اعمال فضيلت‌آميز، مبدّل به شخصى صاحب فضيلت مى‌شويم.

مسئله مورد توجه ارسطو، «عمل كردن» است، زيرا عمل معيّن مى‌كند كه ما چه هستيم؛ يعنى حالات شخصيت ما بر چه منوال است. تحليل وى از اين مطلب لاجرم تقريبى و بى‌دقت است، چرا كه ماهيت اين موضوع (اخلاق) همين را اقتضا مى‌كند.  

ارسطو نيل به حد وسط را امرى شاق مى‌داند و معتقد است وقتى نتوانيم به حد وسط برسيم، بايستى هر طرفى را كه شر كمترى دارد، انتخاب كنيم. نكوهش با ميزان انحراف از حد وسط نسبت دارد، كما اين‌كه احتمالاً يكنواختى چشم‌گيرى در مورد آنچه حد وسط به‌شمار مى‌آيد، در موارد مختلف وجود دارد. اين بايد در موردى باشد كه ما ديگران را براى كارهاى كه مى‌كنند، نه براى كارهايى كه در مورد خودشان انجام مى‌دهند، نكوهش مى‌كنيم. ارسطو قبول دارد كه تعيين دقيق درجه انحراف از حد وسط دشوار است، زيرا تنوع در موارد جزئى بسيار زياد است. نتيجه‌گيرى او كه ممكن است روشن‌گر هم نباشد، اين است كه «انتخاب منوط به ادراك حسى است».

در سوم، ارسطو درباره ماهيت فعل اختيارى و انتخاب بحث مى‌كند. افعال غيراختيارى يا در اثر الزام يا به سبب جهل پديد مى‌آيند. ارسطو، در آنجا كه فعل در اثر الزام پديد مى‌آيد، مى‌گويد: اصل فعل در خارج از فاعل قرار دارد؛ يعنى فاعل هيچ سهمى در وقوع فعل ندارد. اين نوع فعل، منحصراً معلول حوادث بيرون از فاعل است. در مقابل، فعل اختيارى در جايى است كه اصل فعل در درون فاعل وجود دارد. فاعل آغاز كننده فعل و لذا سهيم در آن است.

وى افعال ناشى از جهل را به نااختيارى و غيراختيارى تقسيم مى‌كند. افعال نااختيارى بعداً مورد پشيمانى واقع نمى‌شوند. اما اگر فعلِ ناشى از جهل بعداً در فاعل موجب اندوه و پشيمانى شود، اين فعل، غير اختيارى است. جهل منسوب به فعل «غير اختيارى»، هنگامى است كه فاعل از اوضاع و احوال خاص فعل بى‌اطلاع است. ارسطو، افعال انتخابى را از افعال اختيارى جدا مى‌كند.

ارسطو افلاطون را به ضديت با واقع متهم مى‌كند. بنابر تحليل ارسطو، علم به خوبى و عمل نكردن بر طبق آن، امكان‌پذير است. براى تأييد اين مدعا، او شخص ضعيف الاراده‌اى را مثال مى‌زند. فردى كه بى‌انضباطى كرده يا ضعف اراده‌اى نشان داده است، مى‌داند كه خوبى چيست، اما در مقام عمل، گمان مى‌كند كه بايد آن گونه عمل كند. او با شخصى كه صرفاً هرزه است و فقط به دنبال لذات آنى است، فرق مى‌كند. مسئله ارسطو اين است كه تبيين منسجم منطقى از شخص ضعيف الاراده‌اى كه مى‌داند خوبى چيست، ولى بد عمل مى‌كند، به دست دهد.

بعضى از پيروان افلاطون يادآورى كرده‌اند كه وقتى آدمى گمان دارد، نه علم، بد عمل مى‌كند. ارسطو با تمسك به وضع روان‌شناختى چنين آدمى، اين نظر را نفى مى‌كند. آنان كه معتقدند گمان‌هايشان حق و صدق است، چنان عمل مى‌كنند كه گويى علم دارند.

ارسطو مى‌خواهد بگويد كه مى‌توان به كسى كه خويشتن‌دار نيست يا ضعيف الاراده است نيز گفت كه داراى علم است، لكن از آن بهره نمى‌جويد. نظر ارسطو اين است كه به هيچ وجه نامعقول نيست اگر بگوييم كسى علم دارد، اما در استفاده از آن قصور مى‌ورزد.  

بينش ارسطو درباره لذت، اين است كه لذت يك خير است، اما خير مطلق نيست. خير منحصر به لذت نيست. بعضى چيزها به خاطر خودشان مطلوبند نه به خاطر آن‌كه توأم با لذاتند. وى در اين كتاب، استدلال سنّتى را كه سعى مى‌شود با آن‌ها اثبات شود كه لذت خير نيست، بررسى و تخطئه مى‌كند. در واقع، داعيه او اين است كه استدلال‌ها حتى اثبات نمى‌كنند كه لذت خير برين نيست.

ارسطو مى‌گويد: شباهتى ميان لذت و ديدن وجود دارد. نكته مورد نظر در اين مقايسه، اين است كه در هر لحظه، ديدن كامل است. ديدن با ضميمه‌شدن چيزى از آن در مرحله بعد، تكميل نمى‌شود. لذت نيز همين‌طور است. لذت كل كاملى است كه با هيچ‌گونه چيز اضافى بعدى تكميل نمى‌شود؛ بنابراين، لذت از جنس حركت نيست، زيرا حركات ناكاملند. حركات با ملحقات بعدى كامل مى‌شوند. حركات يا براى چيزى هستند، چنان‌كه قطعه سنگ‌هاى شكيل همراه با حركات، بعداً تبديل به معبد خواهند شد، يا مانند قدم زدن به سمت چيزى هستند.

ارسطو اعتقاد دارد كه مبادرت به لذات جسمانى، بلكه افراط در آن‌ها كه باعث مى‌شود انسان بد شود، موجب بدى است. (حقى، على)

در اين كتاب، نظريه حد وسط بر ديدگاه اخلاقى ارسطو چيره و به دليل سادگى آن، مقبول بسيارى كسان واقع شده است و در برابر نظريات اخلاقى پيچيده، از توفيق و اقبال بسيارى برخوردار گشته است. اين نظريه در ميان عالمان اخلاق مسلمان نيز جاى خود را گشوده است و كسانى كوشيده‌اند نظام اخلاق اسلامى را براساس آن سامان دهند و تفسير كنند.

درباره نظريه حد وسط، ارسطو خود مى‌گويد كه حد وسط در امور اخلاقى مقدار معين و رقم ثابتى نيست كه بتوان آن را در همه موارد به سادگى نشان داد. به عبارت ديگر، همان‌طور كه پزشك با توجه به ميزان بيمارى هر شخص بيمار، مقدارى معين دارو تجويز مى‌كند و دستور مصر خاصى مى‌دهد كه نمى‌توان آن را به بيمار ديگرى تعميم داد، در مورد حد وسط نيز هرجا و هركس مسأله‌اى خاص دارد كه با توجيه به وضعيت خاص او بايد حد وسط خاصى را پيشنهاد كرد.

سؤال اين است كه حد وسط را چگونه بايد شناخت. ارسطو پاسخ مى‌دهد: «تعيين حد وسط را بايد به عهده مرد داراى بصيرت نهاد». اما مرد داراى بصيرت كيست؟ كسى است كه مى‌تواند حد وسط را در هر موردى درست و دقيق تعيين كند. خوب چه كسى اين توانايى را دارد كه حد وسط را معين كند؟ پاسخ ساده است: مرد داراى بصيرت! اين دورى صريح است و بى‌پاسخ. مگر آن‌كه از سر همدلى با ارسطو بگوييم كه شخص بر اثر تربيت درست و عادت به انجام فضايل اخلاقى، به تدريج داراى حس شناخت حد وسط مى‌شود و بر اثر اين شناخت، مى‌تواند حد وسط را در امور متفاوت بشناسد و كار خود را پيش ببرد. البته اين پاسخ براى اسكات حريف شايد مفيد باشد، اما احتمالاً خود پاسخگو را چندان قانع نمى‌كند.

اما اشكال عمده نظريه حد وسط آن است كه همه جا قابل تطبيق نيست. گرچه تعيين حد وسط ميان جبن و تهور و يا خست و اسراف آسان به نظر مى‌رسد، اما حد وسط ميان راست و دروغ و عدالت و ظلم چيست؟ واقع آن است اين دو وسط ندارند، اما ارسطو مى‌كوشد با تغيير اين دو، پاسخى به اين پرسش بدهد و از اين تنگنا خود را برهاند. براى مثال سخن از درستكارى و لافزنى به ميان مى‌آورد و مى‌كوشد حد وسط ميان آن دو را بنمايد.

محدويت‌هاى نظريه اخلاقى ارسطو، به دليل آن است كه بيش از حد وابسته به محيط اشرافى اوست. ارسطو، هنگام بحث از فضايل، همواره كسانى را كه جامعه يونانى آن روز نيكبخت و سعادتمند مى‌شمرد، مد نظر دارد و در حقيقت آرمان‌هاى اخلاقى جامعه خود را باز مى‌گويد. او در اين راه چندان پيش مى‌رود كه هنگام بحث از شرم مى‌گويد: «مرد درستكار نياز به شرم ندراد؛ زيرا شرم بر اثر آن گونه كارها پديد مى‌آيد و مرد درستكار به آن‌گونه كارها دست نمى‌يازد: براى او هيچ فرق نمى‌كند كه عملى در حقيقت ننگين و شرم‌آور است يا افكار عمومى آن را ننگين تلقى مى‌كند».

برتراند راسل معتقد است در اين اثر ارسطو، نوعى فقر عاطفى ديده مى‌شود. در تفكرات ارسطو راجع به امور بشرى نوعى راحتى و آسودگى غيرموجه ديده مى‌شود؛ گويى همه آن چيزهايى كه باعث مى‌شود انسان عشق پرشور و شوق نسبت به ديگران احسان كند، از ياد رفته است. ظاهراً همه جنبه‌هاى عميق زندگى اخلاقى بر او مجهولند. آن‌چه مى‌گويد فقط به كار مردان راحت‌طلبى مى‌آيد كه شور و شهوتشان چندان قوتى نداشته باشد. اما براى كسانى كه خدا يا شيطان داشته باشند، يا مردمى كه سيل ناملايمات آن‌ها را به ورطه يأس افكنده باشد، در آثار ارسطو هيچ مطلب جالبى وجود ندارد. (اسلامى، سيد حسن)

3.اخلاق نيكوماخوس، ترجمه دكتر محمد حسن لطفى، تهران، طرح نو، 1378. اين ترجمه در يك مجموعه سه جلدى همراه با فيزيك و متافيزيك ارسطو و با قلم همين مترجم به شكلى نفيس و خوشخوان منتشر شده است. در اين مقاله، اين ترجمه مد نظر بوده و نقل قول‌ها از آن صورت گرفته است. (اسلامى، سيد حسن)

2- حقى، على، مقاله «اخلاق نيكوماخوس ارسطو»، پژوهش‌هاى فلسفى- كلامى، پاييز و زمستان 1381، شماره 13 و 14، (صص 36 تا 57).

5- ارسطو، «اخلاق نيكوماخوس»، ترجمه: دكتر محمد حسن لطفى تبريزى، 1385ش، انتشارات طرح نو.

[[ارسطو اخلاق نیکوماخوس]]