تاريخ ابن الفرات
تاريخ ابن الفرات، اثر ابن فرات، ناصرالدین محمد بن عبدالرحیم بن على بن حسن بن محمد بن عبدالعزیز بن محمد مصری حنفى (735-29 رمضان 807ق/1335-2 آوریل 1405م)، با تحقیق دکتر حسن محمد الشماع، تاریخ دول اسلامی سده ششم، هفتم و هشتم (تا زمان مؤلف) است که به زبان عربی نوشته شده است.
| تاريخ ابن الفرات | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | شماع، حسن محمد (محقق و مصحح)
زریق، قسطنطین (محقق و مصحح) عزالدين، نجلاء (محقق و مصحح) ابن فرات، محمد بن عبدالرحیم (نویسنده) |
| ناشر | مکتبة المؤيد |
| مکان نشر | لبنان - بيروت |
| سال نشر | 1970م. |
| چاپ | چاپ اول |
| موضوع | کشورهاي اسلامي - تاريخ - سال شمار
اسلام - تاريخ - سال شمار اسلام - سرگذشت‌نامه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 9 |
| کد کنگره | /الف2ت2 / 35/627 DS |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
قسمت‌های خاصی از این کتاب تاکنون به چاپ رسیده که مقاله حاضر، گزارش جلد پنجم (بخش اول) آن می‌باشد. قسمت‌های چاپ‌شده این اثر، به شرح زیر است:
الف)- جلد 4، شامل دو قسمت: بخش اول، حوادث بین سال‌های 563-586ق/1168-1190م و بخش دوم، حوادث بین سال‌های 587-599ق/1191-1203م.
ب)- جلد 5 (بخش اول)، مربوط به حوادث بین سال‌های 600-615ق/1204-1218م. جلدهای 4 و 5 به اهتمام شماع، به چاپ رسیده است.
ج)- جلدهای 6 و 7 مربوط به حوادث بین سال‌های 672-696ق/ 1274-1297م، که به کوشش زریق و نجلا عزّالدّین به چاپ رسیده است.
د)- جلدهای 7-9 (در 4 جزء)، یک بار به اهتمام زریق و بار دیگر به کوشش اسد رستم و نجلا عزالدین انتشار یافته است [۱].
برخی از منابعی که نویسنده در نوشتن کتاب خویش از آنها استفاده کرده است، عبارتند از: «تاريخ المنصوري» قاضی محمد بن نظیف حموی؛ «نظم السلوك في تواريخ الخلفاء والملوك»؛ «مفرج الكروب في أخبار بني‌أيوب» جمال‌الدین محمد بن سالم بن واصل؛ «الكامل في التاريخ» عزالدین ابوالحسن علی بن ابی‌الکرم، معروف به ابن اثیر؛ «وفيات الأعيان» احمد بن خلکان؛ «مرآة الزمان» سبط بن جوزی و... [۲]
گزارش محتوا
مؤلف، شیفته تاریخ بوده و همواره به نوشتن مطالب تاریخى اشتغال داشته است. وی یادداشت‌های خود را در دفترهایى که شمار آن را صد جلد گفته‌اند، گرد آورده است. آنگاه چکیده این مطالعات را در کتابى در حدود 20 جلد، موسوم به «تاريخ الدول والملوك«، معروف به «تاريخ ابن الفرات» نگاشته است [۳].
این تاریخ مشتمل بر حوادث سده ششم تا زمان مؤلف (807ق) است که به‌ترتیب معکوس نوشته شده؛ بدین معنى که مؤلف از قرن هشتم آغاز کرده، سپس به ذکر وقایع قرن هفتم و بعد قرن ششم پرداخته است. وی حوادث قرن پنجم و چهارم را نیز شروع کرده بود، ولى مرگش فرا رسید و کارش ناتمام ماند[۴].
چنین پیداست که نویسنده، وقایع مربوط به 3 سال نخست سده 9ق را نیز مسوّده کرده بود، ولى دست‌نوشته وی به دلیل بى‌توجهى پسرش فروخته شد. درهرحال نسخه‌ای که امروزه در دست است، صرف نظر از پاره‌ای افتادگی‌ها، حوادث بین سال‌های 501-799ق/1107-1396م، را در بر مى‌گیرد[۵].
نویسنده در این تاریخ، به رسم مؤلفان زمان خود، حوادث را برحسب سال‌ها ذکر کرده و در پایان هر سال، وفیات رجال را بر آن افزوده است و به‌طوری‌که خود در آغاز مجلّد مربوط به حوادث قرن ششم آورده، درباره جلوس خلیفه و صفات او، وفات یا خلع او، تصرّف شهرها و سرزمین‌های پادشاهان اسلامى، عزل قضات و وزرا و حکام و سبب آن، اخبار مربوط به پادشاهان، امرا، سرداران، اشراف، علما، فقها، نحویین و شعرا و تاریخ و محل تولدشان، آنچه مى‌دانسته، نقل کرده است. البته برخى از نویسندگان، نوشته‌اش را دارای اغلاط فاحش و عباراتش را عامیانه خوانده‌اند[۶].
نویسنده با وجود عنایت به ادبیات، اعم از شعر و نثر و توجه به ادبا و جمع‌آوری و ارائه شواهد شعری از هر حادثه و تدریس نصوص ادبى، دارای یک سبک خاص ادبى نبود. قرائت متن کتاب، بدون مراجعه به مآخذ مورد استناد مؤلّف، کار دشواری است. طرز املای کلمات و مسامحه و سهل‌انگاری در نقطه‌گذاری بر حروف و تعیین حرکت کار را بر خواننده مشکل مى‌سازد و باعث اختلاط معانى جملات مى‌گردد.
نویسنده در برخی موارد، در ذکر مطالب، به اطاله و تفصیل بیش از حدّ لزوم و تکرار پرداخته و برخى از حوادث را روزبه‌روز دنبال کرده است؛ چندان‌که جزء اول از جلد نهم آن تنها مربوط به حوادث 4 سال از 789 تا 792ق، است.
بااین‌همه، اثر حاضر، کتابى ارزشمند است؛ زیرا نویسنده خود شاهد برخى حوادث بوده، گاه نیز در آن شرکت داشته است. وی حوادث را با صداقت و صراحت ذکر کرده است.
مهم‌ترین نسخه خطى این تاریخ، در 9 مجلد در کتابخانه وین نگهداری مى‌شود که اغلب قطعات آن به خط خود مؤلف است و مربوط مى‌شود به اخبار و حوادث اوّل محرّم 501 تا اوّل محرّم 799ق/22 اگوست 1107-5 اکتبر 1396م.
فلوگل درباره اصیل بودن این نسخه به‌تفصیل دلایلى مى‌آورد. این نسخه کامل نیست و بعضى از مواضع آن مثلاً در جلد 4، حوادث بین سال‌های 568-585ق/1172-1189م و سال 589ق/1193م و از جلد 5، حوادث بین سال‌های 625-659ق/1227-1260م، از میان رفته است، اما اثری مشتمل بر وقایع بین سال‌های 639-659ق/1241-1260م، در کتابخانه واتیکان موجود است که ولسترنج، مورخ انگلیسى، معتقد است جزیى از تاریخ ابن فرات مى‌باشد و دلایلى بر اصالت آن ذکر مى‌کند. دلاویدا نیز در فهرستى که بر مخطوطات عربى اسلامى موجود در کتابخانه واتیکان فراهم آورده، به اصالت آن اشاره کرده است.
قسمت‌های خالى مربوط به سال‌های 625 تا 638ق/1227-1241م نیز با پیدا شدن مجلدی در مراکش که نسخه عکسى آن برای دانشگاه آمریکایى بیروت، ناشر مجلدات تحریرشده به‌وسیله زریق، فرستاده شد، پر شده است. احمد تیمور پاشا عکس نسخه موجود در وین را فراهم آورده و با ذکر مقدمه‌ای کوتاه درباره مؤلف و کتاب و بررسى منابع و مآخذی که ابن فرات به آنها استناد کرده و نیز آنچه از نسخه ساقط شده و یا تقدم و تأخری که در آن روی داده، ضمن تأیید اینکه نسخه اصلى به خط مؤلف است، برای حوادث و وفیات فهرستى ترتیب داده است. هریک از مجلدات موجود در وین و واتیکان برای سهولت در استفاده از آنها به دو بخش تقسیم شده است [۷].
وضعیت کتاب
در بین کتب خطى کتابخانه ملى پاریس، یک جلد از تاریخ ابن فرات، به شماره 1595 موجود است که اخبار و حوادث مذکور در آن از 11ق/632م، آغاز و به اواسط 19ق/640م، پایان مى‌یابد. ظاهراً این نسخه، مسوده اصلاح‌شده خود مؤلف است که برای استفاده شخصى نوشته بوده است. نسخه دیگری از این کتاب در همان کتابخانه موجود است که خلاصه‌ای است از تاریخ ابن فرات همراه با ترجمه فرانسوی آن (مربوط به حوادث بین سال‌های 664-690ق/1266-1291م).
نسخه‌برداری و تلخیص و ترجمه این کتاب به‌وسیله م. ژوردن صورت گرفته است. در مجموعه کتب شارل شفر در همین کتابخانه نیز، کتاب خطى دیگری هست، تحت عنوان «الطريق (یا التاريخ) الواضح المسلوك إلى معرفة تراجم الخلفاء والملوك». بلوشه این کتاب را جلد نهم یا هشتم از تاریخ ابن فرات مى‌داند که از اخبار شاهان ساسانى شروع شده و به شعرای زمان جاهلیت پایان مى‌یابد. کتابى نیز با همین عنوان در موزه بریتانیا شناخته شده که مشتمل بر اخبار عهد قدیم، از شیث تا اسحاق است[۸].
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- ابوالحسن دیانت، «دائرةالمعارف بزرگ اسلامی»، زیر نظر سید کاظم موسوی بجنوردی، چاپ دوم، 1377، تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.