اصفهانی، محمود بن عبدالرحمن
محمود بن عبدالرحمن اصفهانی (17 شعبان ۶۷۴-۷۴۹ق) فقیه شافعی، اصولی، مفسر، متکلم، صوفی، منطقی، عروضی، نحوی، ادیب و کاتب، از شاگردان نصیرالدین فاروقی و جمال‌الدین ابی‌الرجا و صاحب کتاب «بيان المختصر» که شرحی است بر «مختصر المنتهی» ابن حاجب.
| نام | اصفهانی، محمود بن عبدالرحمن |
|---|---|
| نامهای دیگر | شمس الدين شهاب الدين ابو الثناء محمود بن عبد الرحمن بن احمد اصفهانى |
| نام پدر | عبد الرحمن |
| متولد | 17 شعبان 674ق |
| محل تولد | اصفهان |
| رحلت | 749ق |
| اساتید | جمال‌الدین ابی‌الرجا |
| برخی آثار | بيان المختصر |
| کد مؤلف | AUTHORCODE45323AUTHORCODE |
نام و نسب
نام وی، شمس‌الدین ابوالثناء محمود بن جمال‌الدین، ابوالقاسم عبدالرحمان بن مجدالدین احمد بن ابی‌بکر بن علی بوده و نسبش به علاءالدوله همدانی می‌رسد[۱].
ولادت
وی در 17 شعبان 674ق، در اصفهان، دیده به جهان گشود[۲].
تحصیلات
فنون متداول را در زادگاه خود نزد پدر و جمال‌الدین ابی‌الرجا و دیگران آموخت. مدتی در اصفهان و در تبریز به تدریس پرداخت. از معاصران شیخ حسن چوپانی و قاضی مظفرالدین شاه قزوینی بود. پس از زیارت خانه خدا به دمشق رفت و در جامع اموی به تدریس پرداخت. سپس به قاهره رفت و در خانقاهی که قوصون برای او بنا کرده بود به ارشاد و تربیت مریدان همت نهاد و در همان شهر بود تا درگذشت[۳].
محفوظات
یافعی در «مرآة الجنان»، به کتاب‌هایی که وی پس از مصحف شریف، حفظ کرده است، اشاره نموده که عبارتند از: «السامي في الأسامي» (کتابی حجیم در لغت)، «أدوات الميداني» و «المصادر» هر سه از زوزنی؛ «الكافية» در نحو که با پدر و سایر فضلا آن را مباحثه می‌نمود؛ «الغاية القصوی» در فقه و «المنهاج» در اصول از علامه قاضی ناصرالدین بیضاوی. وی همچنین «الحاصل»، از تألیفات تاج‌الدین ارمی را با پدر و برخی از فضلا، مباحثه نموده و سپس، به خواندن «الرسالة الشمسية» در منطق و شرح آن و «المطالع» در منطق پرداخته و آن را حفظ نموده است. سپس «الطوالع» در اصول دین، از تألیفات قاضی ناصرالدین بیضاوی را خوانده و سپس، به حفظ «الحاوي» در فقه و مباحثه آن با پدرش پرداخته و کتاب‌های «فصول النسفي»، کتابی در علم هیئت از جغمینی، «التذكرة»، «اقلیدس» و «الكيات» در طب را مباحثه نموده است[۴].
شیوخ و اساتید
وی قرآن، فقه، اصول و لغت عربی را نزد پدرش آموخت و سپس، راهی تبریز شده و در آنجا، از محضر نصیرالدین فاروقی، جمال‌الدین ابی‌الرجا، علی بن سهل صوفی، صدرالدین ترکا و جمال‌الدین ترکا بهره برد و سپس، به دمشق رفته و در آنجا، «صحیح بخاری» را به قرائت برزالی، استماع نموده و از ابوالعباس احمد بن ابی‌طالب بن شحنه، ابوالحسن علی بن محمد بندنیجی و سایر بزرگان، کسب فیض نمود. وی در حجی که در سال 724ق، به‌جای آورد، از علمای حرمین شریفین نیز بهره برد[۵].
وی پس از حج، به دمشق بازگشت و در حلقه درس شیخ برهان‌الدین حاضر گشت و مدت هفت سال در دمشق، اقامت نمود و مدتی نیز در آنجا، تدریس کرد. پس از آن، در سال 732ق، توسط امیر قوصون ساقی ناصری، به مصر فراخوانده شد و تدریس در «المعزية» و خانقاه «القوصونية» را به‌عهده گرفت[۶].
نظر سایر علما پیرامون مؤلف
اسنوی در «طبقات الشافعية» خود، وی را با چنین عبارتی، ستوده است: «كان إماما بارعا في العقليات، عارفا بالأصلين، فقيها، صحيح الاعتقاد، محبا لأهل الخير والصلاح، منقادا لهم، مطرحا التكلف، مجموعا علی العلم ونشره». صفدی در «الوافي» از او، چنین یاد کرده است: «الشيخ، الإمام، العالم العلامة، المحقق، الفريد، الحجة، جامع أشتات الفضائل، وارث علوم الأوائل، حجة المتكلمين، سيف المناظرين، إمام الفقهاء»[۷].
شخصیت و فضایل او، در دمشق، تقی‌الدین بن تیمیه را به اعجاب آورده و به تعظیم او پرداخته و حتی نقل است که در جلسه درس خود، به شاگردانش چنین گفته است: «ساکت باشید تا کلام این فاضل که مانند او در هیچ شهری داخل نگردیده را بشنویم»[۸].
وفات
وی در ذی‌القعده 749ق، بر اثر ابتلا به بیماری طاعون، در قاهره درگذشت و در «القرافه» به خاک سپرده شد[۹].
آثار
وی آثار و تصانیف فراوانی را از خود به‌جای گذاشته که آن‌ها را در سه دوره نوشته است: الف)- در مدت اقامت در تبریز:
- «بيان المختصر» که شرحی است بر «مختصر المنتهی» ابن حاجب، در اصول فقه که آن را برای خواجه رشید، تصنیف نموده است؛
- «شرح مطالع الأنوار» سراج‌الدین ارموی در منطق که آن را برای قاضی‌القضات عبدالملک تصنیف کرد؛
- «تشييد القواعد» در شرح «تجريد العقائد» شیخ نصیرالدین طوسی در اصول دین که آن را به نام علی پاشا تصنیف نمود؛
- شرح «قصيدة الساوي»، اثر صدرالدین محمد بن رکن‌الدین محمد ساوی در علم عروض؛
- تفسير آية الكرسي؛
- «ناظر العين» که کتاب مختصری است در علم منطق و آن را یک‌روزه نوشته است؛
و... ب)- تصنیفات بعد از سال 725ق، در مدت اقامت در دمشق:
- تفسير «شهد الله أنه لا إله إلا هو»؛
- تفسير «إن ألله وملائکته يصلون علی النبي؛
- تفسير «يا أیها الناس إن كنتم في ريب من البعث».
ج)- تصنیفات بعد از سال 732ق، در قاهره:
- «بيان معاني البديع» شرح «البديع» ابن ساعاتی حنفی در اصول فقه که آن را به نام سلطان ملک ناصر تصنیف نمود؛
- شرح «ناظر العين» در منطق؛
- شرح «منهاج الوصول إلی علم الأصول» بیضاوی در علم اصول فقه؛
- «مطالع الأنظار» در شرح «طوالع الأنوار» بیضاوی در اصول دین؛
- تعاليق علی مسائل؛
- شرح «فصول النسفي» برهان‌الدین نسفی در علم جدل؛
- تفسیر سوره یوسف؛
- تفسیر سوره کهف؛
- مختصر في أصول الدين؛
- وی پس از نگارش آثار فوق، شروع به نوشتن تفسیر مستقلی به نام «أنوار الحقائق الربانية في تفسير الآيات القرآنية» نموده و آن را تا آیه 80 سوره نساء «من يطع الرسول فقد أطاع الله»، در شوال 745ق، ادامه داد.
- «شرح المختصر في أصول الدين»؛
- شرح کافیه ابن حاجب[۱۰].
پانویس
منابع مقاله
- محمد مظهر بقا، مقدمه کتاب «بيان المختصر شرح مختصر ابن الحاجب»، اثر اصفهانی، محمود بن عبدالرحمن، تحقیق محمد مظهر بقا، مکه مکرمه، مركز البحث العلمي وإحياء التراث الإسلامي، 1406ق/1986م.
- بی‌نام، برگرفته از سایت «آفتاب»، دوشنبه 20 شهریور 1385، دریافت چهارشنبه 16 تیر 1400