زجاج، ابراهیم بن سری
ابواسحاق ابراهیم بن سَری زجاج (متوفای 311ق)، از بزرگان علم نحو و شاعر در قرن سوم و چهارم.
| نام | زجاج، ابراهیم بن سری |
|---|---|
| نامهای دیگر | زجاج، ابو اسحاق ابراهيم
ابراهيم ال‍زج‍اج زجاج، ابراهيم بن ال‍س‍ري زجاج، ابراهيم بن س‍ه‍ل زجاج، ابو اس‍ح‍ق ابراهيم بن ال‍س‍ري |
| نام پدر | سری |
| متولد | 241ق |
| محل تولد | |
| رحلت | 311ق |
| اساتید | |
| برخی آثار | إعراب القرآن (زجاج) |
| کد مؤلف | AUTHORCODE02774AUTHORCODE |
ولادت
از سال و محل تولد زجاج اطلاعی در دست نیست.
تحصیلات
او در بخش غربی بغداد در منطقه‌ای به نام دُوَیره ساکن بود. برخی منابع نام پدرش را محمد نوشته‌اند. زجاج زمانی که نزد احمد بن یحیی ثَعلَب درس می‌خواند، به شیشه‌گری مشغول بود. او پس از ورود ابوالعباس مُبَرد به بغداد و مناظره با وی، آنچه از مکتب کوفه آموخته بود را باطل یافت و از شاگردان و ملازمان مبرد شد. زجاج روزانه یک یا چند درهم به مبرد می‌پرداخت تا «الكتاب» سیبویه را نزد وی به پایان رساند. او این مبلغ را تا پایان عمر مبرد، هر روز به وی پرداخت می‌کرد و تا حد توان به او تفقد می‌نمود، اما به نقل از ابوعلی فارسی، مبرد تمام این مبالغ را به زجاج برگرداند.
تدریس
شاگردان مبرد ابتدا نزد زجاج آموزش می‌دیدند و چنانچه از مبرد تقاضای تدریس می‌شد، او زجاج را معرفی می‌کرد. به همین شیوه او معلم فرزندان درباریان شد و به دربار راه یافت. معتضدبالله از مبرد خواست «جامع المنطق» را، که ندیمش محمد بن یحیی بن ابی‌عباد در باب لغت نوشته بود و جدول‌هایی داشت، برای وی شرح و تفسیر کند، اما مبرد نپذیرفت و آن را به زجاج محول کرد. زجاج نیز آن را به‌خوبی انجام داد و نزد معتضد منزلت یافت و برای او در مقام عالم و فقیه و ندیم خلیفه مستمری مقرر شد. پس از آن نیز هم‌نشین مکتفی‌بالله بود.
زجاج، پس از درگذشت مبرد، زعامت مکتب بصره را برعهده گرفت. بااین‌حال، گاه اظهارات صرفی و نحوی وی نه‌تنها مخالف نظریات علمای مکتب کوفه، بلکه مخالف نظریات علمای بصره و حتی سیبویه نیز بود. او در علم عروض نیز تبحر داشت.
عقیده
زجاج خوش‌خلق، متدین و از پیروان احمد بن حنبل بود.
شاگردان
ابن ولاء، ابوجعفر نحاس، زجاجی، سیرافی (ابوسعید حسن بن عبدالله)، ابوعلی فارسی و رُمانی از شاگردانش بودند.
وفات
او در بغداد درگذشت. منابع تاریخ وفات او را به اختلاف از ۳۱۰ تا ۳۱۶ بین هفتاد تا هشتادوچندسالگی ذکر کرده‌اند.
آثار
صرف و نحو
- كتاب شرح أبيات سيبويه؛
- الفَرْق (بين المُؤَنث والمُذَكر)؛
- ما ينْصَرِف وما لا ينْصَرِف؛
- فَعَلْتُ واَفْعَلْتُ؛
- مختصر (في) النحو.
لغت
- كتاب الألفاظ؛
- الاشتقاق؛
- ما فسر(ه) من جامع النطق/ المنطق؛
- (خلق) الإنسان (وأعضاؤه)؛
- (خلق) الفرس؛
- النوادر؛
- الأنواء (وأسماء الشهور)؛
- الرد علی ثعلب في الفصيح/ المُؤاخذات علی الفصيح لثعلب.
علوم قرآنی
- از مهم‌ترین تألیفات زجاج معاني القرآن (وإعرابه)/ إعراب القرآن ومعانيه است که آن را از ۲۸۵ تا ۳۰۱ تألیف کرد. این کتاب چنان اهمیتی داشت که شاگردانش به شرح و تعلیق آن پرداختند.
- کتابی که با عنوان إعرابُ القرآن منسوب به زجاج منتشر شده، کتابی غیر از معاني القرآن اوست و ظاهراً تألیف زجاج نیست و مؤلف آن بعد از زجاج می‌زیسته است.
دیگر تألیفات زجاج
- القوافي و العروض، در علم عروض؛
- رساله‌ای با عنوان الإبانة والتفهيم عن معاني بسم الله الرحمن الرحيم، در شرح نحوی بسم الله الرحمن الرحيم؛
- کتابی در شرح ۹۹ نام پروردگار با عنوان تفسیر أسماء الله الحُسنی که در ۱۹۷۵ (۱۳۵۴ش) در قاهره به چاپ رسیده است. این کتاب را ابوعلی فارسی استنساخ و گاه نظر خود را در ضمن آن مطرح کرده است. چند بیت شعر نیز به زجاج منسوب است[۱].
پانویس
- ↑ ر.ک: نهاوندی، زهرا، ج21، ص291-292
منابع مقاله
نهاوندی، زهرا، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، 1395ش.