تاریخ فتح اندلس
تاریخ فتح اندلس ترجمه فارسی «تاریخ افتتاح الاندلس»، اثر محمد بن عمر ابن قوطیّه، مورخ، محدث، لغوى و شاعر اندلسى سده سوم و چهارم هجرى است.
| تاریخ فتح اندلس | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | شیخی، حمیدرضا (مترجم)
ابن قوطیه، محمد بن عمر (نویسنده) ابیاری، ابراهیم (مصحح) |
| عنوان‌های دیگر | تاریخ افتتاح الاندلس |
| ناشر | آستان قدس رضوی، بنياد پژوهشهای اسلامى |
| مکان نشر | مشهد مقدس - ایران |
| سال نشر | 1378 ش |
| چاپ | 2 |
| شابک | 964-444-252-0 |
| موضوع | اندلس - تاریخ - متون قدیمی تا قرن 14 |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | DP 32 /الف2ت2 |
این اثر، كه تاریخ اندلس را از فتح آن به دست مسلمانان در 93ق712/م. تا زمان فرمانروایى امیر عبدالرحمن در 299ق912/م. به اختصار در برگرفته، از اهمیت ویژه‌اى برخوردار بوده و همواره مورد استفاده محققان غربى و پژوهشگران مسلمان قرار گرفته است.
یاقوت در «ارشاد الأریب» و اسماعیل بغدادى در «هدیة العارفین»، از كتاب حاضر به نام «تاریخ الأندلس» یاد كرده‌اند.
ساختار
كتاب با دو مقدمه از مترجم و مصحح، آغاز و مطالب در یازده بخش، به صورتى مختصر، به شكل بیان وقایع تاریخى، به بیان انگیزه‌ها و نحوه فتح اندلس به دست مسلمانان پرداخته است.
شهرت عمده نویسنده، مرهون این اثر مى‌باشد؛ هرچند در اینكه كتاب را وى شخصاً نوشته باشد، تردید وجود دارد. تردید از آنجا ناشى شده كه كتاب با جمله «اخبرنا ابوبكر محمد بن عبدالعزیز قال...» آغاز شده است و این حكایت از آن دارد كه كتاب به انشاى خود وى نیست؛ اینكه ابن فرضى، شاگرد نویسنده در «تاریخ العلماء» این كتاب را به او نسبت نداده، مؤید این نظر است.
احتمالا كتاب را ابن قوطیه املا كرده و یكى از شاگردان و یا دوستانش آن را نوشته است.
گزارش محتوا
مترجم در مقدمه ضمن بیان اهمیت كتاب، به چند نكته پیرامون تصحیح آن اشاره كرده است. از جمله این كه وى معتقد است مصحح باید در مقدمه خود، به نسخه‌هاى مورد استفاده و ارزش و اعتبار هر یك و اینكه كدامیك از آنها اساس كار او بوده، اشاره مى‌كرد و موارد اختلاف نسخه اصلى با نسخه‌هاى فرعى را، با برگزیدن رمزى براى هر یك از آنها، در پاورقى یادآورى مى‌نمود. اما وى چنین كارى نكرده است بلكه تنها به ذكر چهار نسخه خطى در كتابخانه‌هاى مختلف و چاپ‌هایى كه قبلاً از كتاب تاریخ افتتاح الاندلس صورت گرفته، بسنده كرده، بدون آن كه به کیفیت كار خود اشاره كند. علاوه بر آنكه به باور وى، تنظیم فهارس نیز خالى از اشكال نیست.
مصحح در مقدمه خود، ضمن ارائه اطلاعاتى راجع به نویسنده و اثر آن، به این نكته اشاره كرده است كه این كتاب، مجموعه اخبار و گزارش‌هایى مى‌باشد كه نویسنده از اساتید خود، به جز ابن حبیب، نقل كرده و سپس یكى از شاگردان او آنها را به این صورت گردآورى كرده و آنچه را ابن حبیب، چه در كتاب خود «فتح الأندلس» آورده و چه دیگران نظیر احمد رازى در تاریخش از او نقل كرده‌اند، نیز بر این اخبار و روایات افزوده است.
این متن كهن تاریخى، بیشتر بدان سبب ارزشمند است كه اولاً: مؤلف، خود، اندلسى است و طبیعاً به اوضاع و احوال تاریخى و جغرافیایى این سرزمین آشناتر و آگاهتر است. ثانیاً: معاصر با امویان اندلس است و این خود، بر اعتبار گفته‌هاى تاریخى او مى‌افزاید. ثالثاً: در این كتاب، گاه و بیگاه مطالبى به چشم مى‌خورد كه به ندرت مى‌توان آنها را در دیگر آثار تاریخى یافت. تنها كتابى كه ممكن است از این لحاظ با آن برابرى كند، شاید «اخبار مجموعه» باشد.نویسنده در ابتداى كتاب، به بیان انگیزه‌هاى اولیه حمله و فتح اندلس پرداخته و سپس، چگونگى پیشروى مسلمان‌ها در اروپا و توقف ناگهانى فتوحات كه ظاهراً بدلیل اختلاف نظر موجود در مركز خلافت اسلامى بوده را به اختصار شرح داده است.نیروهایى كه براى فتح بخش غربى اروپا بسیج شده بودند، از ملل و عواملى تشكیل شده بودند كه عمدتاًً شامل اعراب مركز خلافت- كه به شمال آفریقا مهاجرت كرده بودند- و بربرهاى آفریقا مى‌شدند.
نویسنده علاوه بر توضیح و بررسى اینكه طارق چرا حمله كرد و انگیزه و اهداف حمله چه بوده است، به چگونگى رفتار مسلمانان با ملل مغلوب اسپانیا و مدت توقف و وسعت تصرفات نیز اشاره كرده است.
موضوع دفاعى مردم غرب اروپا در برابر مسلمان‌ها و اختلافات قومى آن سرزمین و یا اختلاف نظرهاى مسلمین در قبال چگونگى و حدود نفوذ و فتح اروپا، از دیگر مطالبى است كه نویسنده توضیح داده است.
كتاب از جهت اینكه مربوط به ایام فتوحات آن سرزمین و از طرف نویسندهاى محقق، مسلمان و مورد اعتماد تألیف شده است، مى‌تواند به عنوان یك سند تاریخى مورد استفاده محققین مسلمان قرار گیرد.
نویسنده، تعصب ملى و قومى و حتى تفاخر به شاهزاده بودنش را، با ستایش‌هایى كه از پادشاهان قوط مى‌كند، نشان داده است. از اینكه وى گاه از افسانه‌ها و داستان‌هاى عامیانه‌اى چون كشتن اسیران اندلسى به امر طارق بن زیاد و پختن و خوردن گوشت آنان به منظور ارعاب مردم بومى استفاده مى‌كند، به نظر مى‌رسد تحت تأثیر عصبیت ملّى بوده است.
شكل درسى و تقریرى كتاب، موجب شده است تا مباحث، در پاره‌اى موارد هم انسجام و هماهنگى تألیف را نداشته و هم دچار نوعى ابهام باشد كه عمدتاًً ناشى از روشن نبودن مرجع ضمایر و فاعل فعلها و... است. شاید بتوان علت این امر را این‌گونه توجیه كرد كه ظاهراً مطالب و شخصیت‌هاى تاریخى براى شاگردان و مستمعان نویسنده روشن بوده و او نیازى به بیان تفصیلى آنها نمى‌دیده، لذا سخنان خود را به اختصار برگزار مى‌كرده است.
نگاهى به ترجمه
كتاب به وسیله حمید رضا شیخى، به صورت روان و سیلس، به فارسی ترجمه شده است.وجود اغلاط اعرابى، چاپى و حتى غیرچاپى متن اصلى، موجب شده است تا وى در ترجمه آن با مشكلاتى مواجه شود، امّا با مراجعه به منابع متعدد تاریخى، توانسته است بر این مشكلات فائق آید.
در یكى دو مورد هم كه به نظر وى، مطالب از لحاظ تاریخى درست نبوده، به لحاظ وفادارى به متن و رعایت امانت، به همان صورت اصلى ترجمه شده است ولى در پاورقى- با تكیه بر منابع تاریخى- به شكل درست آنها اشاره كرده است.
مترجم هركجا كه توضیحى لازم دیده، در متن، آن را میان [] قرار داده و در پاورقى با علامت* مشخص كرده است.
وضعیت كتاب
كتاب را نخستین بار خاورشناس «ریورا» در سال 1868م. در مادرید چاپ و منتشر نمود و سپس آن را در سال 1926م به اسپانیولى برگرداند. در 1957م نیز به كوشش عبداللّه انیس طباع و در 1982م به كوشش ابراهیم ابیارى در بیروت چاپ شده است.
نسخه حاضر نیز بر اساس نسخه تصحیح شده ابراهیم ابیارى، براى بار دوم در سال 1378ش از سوى «بنیاد پژوهش‌هاى اسلامى آستان قدس رضوى» چاپ و منتشر شده است.
فهرست نام مكان‌ها، اشخاص، كتاب‌ها و قبائل مذكور در متن، در انتهاى كتاب آمده است.
پاورقى‌هاى مصحح، بیشتر به ذكر منابع و توضیح برخى كلمات و عبارات متن اختصاص یافته است.
منابع مقاله
- مقدمات و متن كتاب.
- دائرةالمعارف بزرگ اسلامى، جلد 4، ص491، مدخل ابن قوطیه، تألیف حسن یوسفى اشكورى.