نقض
بعض مثالب النواصب في نقض بعض فضائح الروافض معروف به نقض، تألیف نصیرالدین ابوالرشید عبدالجلیل رازی قزوینی، از آثار کلامی شیعه از نوع ردیه‌نویسی، است. این کتاب در قرن ششم قمری در شهر ری و در رد به کتاب «بعض فضائح الروافض» نگاشته شده که با تهمت و سخنان ناشایست، در صدد ایجاد تفرقه میان شیعیان و سنیان بوده است.
| نقض | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | قزوینی رازی، عبدالجلیل (نویسنده) محدث، سید جلال‌الدین (مصحح) |
| عنوان‌های دیگر | بعض فضائح الروافض معروف به بعض مثالب النواصب في نقض «بعض فضائح الروافض» |
| ناشر | انجمن آثار ملی |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1358 ش |
| چاپ | 1 |
| موضوع | اهل سنت - دفاعیه‌ها و ردیه‌ها
شیعه - دفاعیه‌ها و ردیه‌ها نثر فارسی - قرن 6ق. |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 212/5 /ع2ن7 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
روش عبدالجليل قزوينى رازى، در ذكر مطالب اين گونه است كه، نخست مطالبى از اصل كتاب بعض فضائح نقل مى‌كند و بعد پاسخ‌هاى خود را بيان مى‌كند. بخش عمده‌اى از مباحث كتاب، بحث‌هاى كلامى است كه اينك اهميت خود را از دست داده‌اند، براى خواننده امروزى دشوار است كه بتواند محورى بودن اين مطالب را در قرن ششم دريابد. به عنوان مثال رؤيت بارى تعالى در جهان واپسين يكى از اين مسائل است كه در اين دوره نزاع‌ها و خشونت‌هاى فراوانى به دنبال داشته است.
گزارش محتوا
يكى از مباحث اين كتاب ارتباط شیعیان با اسماعيليان است. سواى اختلاف‌هاى جدى ميان اين دو، نفرت عمومى از اسماعيليه بدان حد است كه عبدالجليل نيز متأثر از چنين فضايى هيچ تمايلى براى نقد مطالب متداول درباره اسماعيليه نشان نداده است. خواننده امروز مى‌بايد به اين نكته توجه داشته باشد كه امكان همدلى عبدالجليل با اسماعيليه نبوده است. اما بسيارى از اين گونه ادعاها نادرست است و در اين تلخيص تنها از باب آشنايى، از اين مطالب سخن رفته است و بيشتر اين مطالب صحت نداشته و بايد براى دريافت واقعيت به آثار تحقيقى نوشته شده، در اين موضوع رجوع نمود.
كتاب نقض به «ادبيات جدلى» تعلق دارد. خاستگاه اين ادبيات به اختلاف بر سر مسئله امامت باز مى‌گردد. بعد از وفات پيامبر ميان امت بر سر آن كه چه كسى بعد از آن بزرگوار عهده‌دار امور امت خواهد شد، اختلاف در گرفت. عده‌اى به سخنان پيامبر استناد كرده و از نص يا انتخاب صريح پيامبر در اين باره سخن گفتند و از على(ع) به عنوان فرد منصوص سخن گفتند.
گروه ديگر اين مسئله را نفى كردند يا از عدم دلالت كافى تصريحات سخن گفتند. اين دو جريان به تشيع و تسنن معروف شدند. اين اختلافات در طى زمان باعث پديد آمدن ادبيات خاصى به نام «ادبيات جدلى» شد. هر يك از افراد اين دو گروه به نگارش كتاب‌هايى در رد دعاوى ديگرى پرداختند. مثلاًاديب معتزلى جاحظ (متوفى 255 ق) آثارى با عنوان الردّ على الروافض نگاشت و در آنها به نقد ديدگاه‌هاى شيعه در مسئله امامت پرداختند. از متكلمان امامى، مى‌توان به هشام بن حكم، و فضل بن شاذان نيشابورى اشاره كرد كه آثارى در دفاع از انديشه امامت از منظر شيعه تحرير كردند.
ويژگى‌ها
كتاب نقض يكى از معدود منابعى است كه از وضعيت تشيع در رى و قرن ششم اطلاعات منحصر به فردى در اختيار ما قرار مى‌دهد. از طريق اين كتاب مى‌توانيم به مشكلات فكرى و سياسى شيعه در اين قرن آگاهى يابيم.
همچنين اين كتاب نمونه‌اى است از نثر فارسى قرن ششم كه مى‌توان مراحل تحول آن را دريافت كه از اين حيث اهميت خاص خود را دارد. در بعضى موارد عبدالجليل اطلاعاتى در مورد فرهنگ، عقايد و وضعيت سياسى زمان خود به ما مى‌دهد كه بسيار مهم مى‌باشند.
كتاب نقض از نظر تاريخى هم جزء نادرترين متون شيعى است كه نماينده دو جريان اخبارى و اصولى‌گرى در تاريخ فكرى شيعه است. اين دو جريان حاصل رويكردهاى متفاوت به حديث و اولويت دادن به عقل يا نقل است. همچنين حاوى مواردى از اختلافات كلامى ميان شيعه و اشاعره است؛ مثلاًدر آغاز كتاب، قزوينى روايت شقّ صدر (داستانى كه در آن گفته شده است، سينه پيامبر را در سنين كودكى، فرشته‌اى باز كرده و قلب آن حضرت را شستشو داده است) را رد مى‌كند و يا در مسئله عصمت انبياء- كه بر طبق عقيده شيعه، انبياء قبل از بعثت نيز معصوم هستند- به نگارش كتاب زلّة الانبياء (خطاهاى انبياء) از سوى يكى عالمان اهل سنت اشاره كرده و آن را رد مى‌كند.
از حيث جغرافيايى، كتاب نقض، متنى منحصر به فرد است كه اطلاعات گرانبهايى از محلات شهر رى در قرن ششم به دست مى‌دهد.
وضعيت علمى شيعه و مدارس مشهور آنها يكى از مطالب مورد توجه قزوينى است و او اطلاعات ارزشمندى در اين باره آورده است. نكته جالب توجه، نحوه اداره و شيوه تحصيل علم در اين مدارس است. قزوينى اشاره كرده كه هر يك از اين مدارس، موقوفاتى داشته كه از محل درآمد آنها خرج اهل علم تأمين مى‌شده است. در اين مدارس عده‌اى قرآن ختم می‌كردند و در هر روز نماز به پنج وقت خوانده مى‌شده است. مجلس وعظ نيز به طور منظم هر هفته يك يا دو بار برقرار بوده است. در اين ادوار، واعظان به لقب مذكر مشهور بوده‌اند. يكى از عادت‌هاى جالب و رايج در اين مدارس، وجود محلى به نام موضع مناظره بوده كه عالمان به بحث و جدل در باب عقايد خود مى‌پرداختند و طبعا مردم عادى ناظر اين بحث‌ها بودند.
در زمانى كه كتاب نقض به رشته تحرير در آمد، جامعه اسماعيليه در دوران جديدى بسر مى‌برد. بعد از مرگ المستنصر بالله (در سال 478ق) اسماعيليه به دو گروه تقسيم شدند؛ اسماعيليان نزارى و مستعلويه. اسماعيليان ايران به هوادارى نزار برخاستند و مصر مقر فاطميان، امامت مستعلى را پذيرفت.
كتاب نقض علاوه بر اشارت‌هاى فراوان به درگيرى كلامى ميان شیعیان امامى با اسماعيليه به فعالیت‌های نظامى امراء شيعه در مقابله با اسماعيليه نيز اشاراتى دارد.
انديشه‌هاى قزوينى
يكى از خصوصيات مهم كتاب قزوينى، انديشه‌هاى تقريبى وى است. قزوينى در مسائل اختلافى ميان شيعه و اهل سنت بدون آن كه از مواضع شيعى عدول كند، تفاسيرى ارايه مى‌دهد كه نوعى ديدگاه تقريبى را نشان مى‌دهد. اين ديدگاه خاص قزوينى نبوده و به عنوان يك جريان فكرى در جامعه شيعه رى مطرح بوده است.
مرحوم ميرجلال‌الدين حسينى ارموى، معروف به محدث ارموى درباره اين اثر ارزشمند كتابى تألیف كرده و آن را مقدمه نقض و تعليقات نام نهاده است.
معرفى كتاب پاسخ نغز
پاسخ نغز، بازنويسى كتاب ارزشمند النقض مى‌باشد؛ اما از آن جا كه بسيارى از مباحث النقض بحث‌هاى كلامى است كه براى خوانندگان امروزى جذابيت كمترى دارد، در اين كتاب اين مطالب حذف شده، همچنين در مواردى مباحث تكرار شده و در بخش‌هايى كه مؤلف به بيان اسامى و نام‌هاى عالمان شيعى پرداخته و بسيارى از آنها براى خوانندگان امروزى غريب و ناآشنا مى‌باشند، اين مطالب همراه با برخى مباحث فقهى حذف گرديده است.
برخى عناوين اثر حاضر عبارتند از:
نگاهى به اوضاع دينى، سياسى فرهنگى در قرن ششم، شیعیان رى در عهده سلجوقيان، مؤلف كتاب نقض، اهميت كتاب نقض، كتاب نقض در نگاه بزرگان، تقيّه، روشى عقلانى ففتوحات و نقش خلفا، انكار فضايل على(ع)، مجاهدت‌هاى على، دليل نادرستى مذهب شیعیان فشیعیان و صحابه، علم غيب امامان، شیعیان و تفسير قرآن، ديدگاه شيعه در مورد بيعت سقيفه، تهمت‌هاى ناروا به صحابه، پديدآورندگان تشيع فكرامت اهل‌بيت، علت نگارش كتاب بعض فضائح، اصول تشيع، امامت در نزد شیعیان، مقام على در نزد شيعه، پيروى از سنت پيامبر، ايمان ابوطالب، انتظار قائم، نام على در قرآن و....
نسخه شناسى
پاسخ نغز به كوشش آقاى محمدرضا رحمتى تهيه گرديده و در قطع رقعى با جلد شوميز در 115 صفحه براى بار نخست در سال 1381 هجرى شمسى توسط مؤسسه فرهنگى اهل قلم، تهران منتشر شده است.
منابع مقاله
- مقدمه آقاى محمد كاظم رحمتى (بازنويس كننده النقض).
- حسينى ارموى، مير جلال‌الدين؛ مقدمه نقض و تعليقات آن.