درآمدی بر تاریخ علوم قرآنی

درآمدی بر تاریخ علوم قرآنی، اثر محمدتقی دیاری، کتابی است به زبان فارسی با موضوع علوم قرآنی. این اثر، گامى است در جهت شناسایى پیشینه، اهم منابع و سیر موضوعى نگارش‎هاى علوم قرآنى از آغاز تاکنون. نگارنده، در این کتاب درصدد برآمده است تا حدودى پیشگامى عالمان بزرگ شیعه را در پایه‌گذارى علوم گوناگون قرآنى ارائه کند. این اثر حاصل چندین دوره تدریس نویسنده در مراکز آموزش عالى و به‌ویژه دانشگاه قم است.

‏درآمدی بر تاریخ علوم قرآنی
پدیدآوران	دیاری، محمدتقی (نویسنده)
عنوان‌های دیگر	درآمدي بر تاريخ علوم قرآنی تاريخ علوم قرآنی پيشينه، اهم منابع و سير موضوعي نگارش‏‎ها
ناشر	دانشگاه قم
مکان نشر	ايران - قم
سال نشر	مجلد1: 1387ش,
شابک	‎978-964-8261-07-3
موضوع	قرآن - تاريخ قرآن - علوم قرآنی
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏BP‎‏ ‎‏72‎‏ ‎‏/‎‏د‎‏9‎‏د‎‏4‎‏

ساختار

کتاب دارای تقریظ (به قلم محمدباقر حجتی)، پیشگفتار، سفارش امام خمینی به انس با قرآن و محتوای مطالب در شانزده فصل می‎باشد. نویسنده در نگارش این اثر از کتاب‌ها و مقالات فارسی و عربی متعلق به تشیع و تسنن استفاده کرده است. برخی از آنها عبارتند از: کتاب‌های سعد السعود للنفوس ابن طاوس حلی، الفهرست ابن ندیم، غاية النهاية في طبقات القراء ابن جزری، أعيان الشيعة سید محسن امین، فقه‎پژوهی قرآنی سید محمدعلی ایازی، البرهان في تفسير القرآن سید هاشم بحرانی، علوم القرآن سید محمدباقر حکیم، دانشنامه قرآن و قرآن‎پژوهی بهاءالدین خرمشاهی، الميزان في تفسير القرآن علامه طباطبایی و... و مقالاتی از فصلنامه‌های بینات، علوم حدیث، کیهان اندیشه، نامه مفید، قرآن در آینه پژوهش، دانشنامه قرآن، صحیفه مبین و....

گزارش محتوا

نویسنده ابتدا در پیشگفتار به‌صورت قرن‎ قرن، سیر تاریخ علوم قرآنی را نشان می‌دهد. او درباره قرن چهاردهم می‌نویسد: «قرن چهاردهم، قرن تحول و دگرگونى در همه‎ى ابعاد اندیشه‎ى دینى است. این دوره را مى‎توان به‎عنوان دوره‎ى تجدید حیات علوم قرآنى و تفسیر، رشد عقل‎گرایى و علم‎گرایى، پیدایى آثارى ارزشمند در موضوع ویژه‎ى تاریخ قرآن، به‌ویژه اقبال و رویکرد خاورشناسان به مطالعات و پژوهش‎هاى قرآنى و نیز توجه به عرصه‌هاى نو (زبان قرآن، قصه‌هاى قرآن، روش‎شناسى تفسیر و فهم قرآن، ترجمه‎ى گسترده‎ى قرآن، وحى‎شناسى، تحریف‎ناپذیرى و جز آن‌ها) شناخت. بااین‌همه، نوسازى و احیاى آثار علوم قرآنى اندیشمندان بزرگ اسلامى و شیعى، شبهه‌شناسى و نیز پاسخگویى به شبهات روزآمد مخالفان و خاورشناسان و پالایش و پیرایش منابع تفسیرى و حدیثى از برخى روایات ساختگى و خرافى و اندیشه‌هاى غلوآمیز از جمله بایسته‌هاى پژوهشى در مراکز علمى حوزوى و دانشگاهى است».

وی در توضیح درباره کتاب و مطالبی که در بر دارد می‌نویسد: «نوشتار پیش روى، گامى است هرچند کوتاه و لرزان در جهت شناسایى پیشینه، اهم منابع و سیر موضوعى نگارش‎هاى علوم قرآنى از آغاز تاکنون. نگارنده درصدد برآمده است تا حدودى پیشگامى عالمان بزرگ شیعه را در پایه‌گذارى علوم گوناگون قرآنى ارائه کند؛ هرچند بسیارى از تلاش‎ها و نگارش‎هاى علمى آنان در گذر حوادث تلخ روزگار از بین رفته است و جز نامى از آن‌ها باقى نمانده است و یا اینکه در زیر خروارها گرد و غبار در گوشه‎ى کتابخانه‌ها ناشناخته مانده است. نگارنده در این اثر که حاصل چندین دوره تدریس در مراکز آموزش عالى و به‌ویژه دانشگاه قم است، به دلیل گستردگى قلمرو موضوعات علوم قرآن، مهم‎ترین عناوین مسائل درخور را برگزیده و آن‌ها را در شانزده فصل به شرح ذیل سامان داده است:

1. پیشینه‎ى علوم قرآنى؛
2. فضایل قرآن؛
3. قرائات قرآن؛
4. گردآورى، نگارش و رسم‌الخط قرآن؛
5. اعراب‎گذارى (نقط و شکل) قرآن؛
6. مکى و مدنى قرآن؛
7. اسباب نزول قرآن؛
8. مبهمات قرآن؛
9. مفردات قرآن (1) (واژگان غریب)؛
10. مفردات قرآن (2) (وجوه و نظایر)؛
11. مفردات قرآن (3) (واژگان معرب)؛
12. تحریف‎ناپذیرى قرآن؛
13. اعجاز قرآن؛
14. فقه‎پژوهى قرآن؛
15. محکم و متشابه در قرآن؛
16. ناسخ و منسوخ در قرآن.

در تألیف این مجموعه از آثار و منابع فراوان بهره برده شده است؛ از جمله از اثر محقق و قرآن‎پژوه معاصر حجت‎الاسلام‎ آقاى محمدعلى مهدوى‎راد، با نام «سیر نگارش‎هاى علوم قرآنى» و نیز مقدمه و پاورقى‎هاى سودمند کتاب «البرهان في علوم القرآن» تألیف بدرالدین زرکشى با تحقیق یوسف مرعشلى، جمال حمدى ذهبى و ابراهیم عبداللّه کردى که به‎حقّ در پیدایى این اثر نقشى بسزا داشته‌اند. از جمله مزایاى این کتاب، پردازش آن به شکل یک کتاب درسى و افزودن بخش «پرسش و پژوهش» در پایان هر فصل است که به‎منظور خودآزمایى و نیز آماده‎سازى دانش‌پژوهان گرامى در جهت توسعه و تکمیل آموخته‌هاى پیشین خود در باب هر موضوع و شناسایى و ارزیابى و مقایسه‎ى آراء، آثار و تألیفات اندیشمندان و نویسندگان بزرگ شیعه و اهل سنت و خاورشناسان و نوآورى و خلاقیت در عرصه‌هاى نوین علوم قرآنى، فراهم آمده است. همچنین براى آسان‎یابى موضوعات براى مطالعه‌کنندگان، علاوه بر فهرست موضوعى، نمایه‎ى آیات، روایات، اعلام و کتاب‌ها نیز در آخر کتاب افزوده شده است».

در بخشی از کتاب درباره امیرالمؤمنین(ع) و قرآن چنین می‌خوانیم: «از جمله اقدامات امیر مؤمنان(ع)، پس از ارتحال پیامبر اسلام(ص)، جمع‎آورى تمامى آیات و سور قرآن در مصحف واحد بود. نخستین کسى که بر این امر مهم اهتمام ورزید، حضرت على(ع) بود. ابن ندیم درباره‎ى مصحف حضرت مى‎نویسد: آن حضرت سوگند یاد کرد که ردا بر دوش نگیرد، مگر آنگاه که قرآن را فراهم آورد. سه روز از خانه بیرون نیامد تا قرآن را گرد آورد و آن نخستین مصحفى بود که مجموع قرآن در آن فراهم آمد و آن مصحف نزد خاندان جعفر بود.

سیوطى نیز از طریق ابن سیرین آورده است که على(ع) هنگام رحلت پیامبر اسلام(ص) فرمود: «آليت أن لا آخذ ردائي إلاّ لصلوة جمعة حتى أجمع القرآن فجمعته»؛ سوگند یاد کردم که ردا برنگیرم، مگر براى نماز جمعه تا آنگاه که قرآن را جمع‎آورى نمایم و در نتیجه موفق به جمع قرآن شدم».

نگارنده درباره امیر مؤمنان(ع) و قرائت عاصم نیز چنین می‌نویسد: «از میان همه‎ى قاریان مشهور هفت‎گانه در قرن دوم، عاصم بن ابى‎النجود کوفى (م 127ق) و قرائت وى به روایت شاگردش حفص، از شهرت و رواج بیشترى برخوردار است و اکنون بخش گسترده‌اى از دنیاى اسلام، این قرائت را به رسمیت مى‎شناسند. زرقانى درباره‎ى قرائت عاصم مى‎نویسد: عاصم قرآن را بر ابوعبدالرحمان سلمى (م 73ق) قرائت کرده و او بر امام على(ع) و ایشان نیز قرائت خود را از پیامبر اکرم(ص) گرفته است.

ابوبکر بن عیاش مى‎گوید: به عاصم گفتم: ابوعبدالرحمان، قرائت را از على(ع) روایت کرده که مى‎خواند: وَ اَلْعَصْرِ إِنَّ اَلْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ (العصر: 2)؛ همان گونه که همه‎ى مسلمین قرائت مى‎کنند و عاصم نیز آن را گواهى داد و روایت ابى‎عبدالرحمان از على(ع)، در امر قرائت، ناسخ هرگونه قرائت دیگرى مى‎باشد. چون ابى‎عبدالرحمان داراى مقامى خاصّ نزد على(ع) بوده و واجد خصلت ضبط مى‎باشد و نیز مقرى و استاد قرائت حسن(ع) و حسین(ع) بوده است. در منابع گوناگون از کتابى با عنوان «قرائت امیرالمؤمنین(ع) به روایت زید بن على» گزارش شده است؛ این کتاب در یک جلد و به زبان عربى است. در این اثر زید بن على بن الحسین(ع)، قرائت قرآن را بر قرائت جدّش امیرالمؤمنین(ع) روایت کرده است. شیخ آقابزرگ تهرانى مى‎نویسد: کتاب قرائت امیرالمؤمنین از زید شهید و این کتاب را عمر بن موسى وجیهى زیدى روایت کرده است».

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در ابتدای اثر ذکر شده و سایر فهارس فنی (شامل فهرست منابع در دو بخش مجزای کتاب‌ها و مقالات و نمایه‌های آیات، روایات، اشخاص و اعلام و کتاب‌ها) در انتهای آن.

نویسنده در پیشگفتار کتاب از دکتر سید محمدباقر حجتی، دکتر سید رضا مؤدب، مسئولان دانشگاه قم، به‌ویژه دکتر تقی‎زاده داوری (معاون پژوهشی) و آقایان شجاعی (مسئول انتشارات)، محمدی و صفاجو (تایپیست‎ها) تشکر کرده است..

منابع مقاله

پیشگفتار و متن کتاب.