دیوان غالب دهلوی مشتمل بر غزلیات و رباعیات فارسی

‏دیوان غالب دهلوی مشتمل بر غزلیات و رباعیات فارسی، سروده میرزا اسدالله خان غالب دهلوی است. آنچه در این کتاب گردآوری شده مجموعه غزل‎های فارسی و رباعی‎های غالب دهلوی در موضوعات گوناگون اجتماعی و اخلاقی و... است که به اهتمام محمدحسن حائری تصحیح و تحقیق شده است.

‏دیوان غالب دهلوی مشتمل بر غزلیات و رباعیات فارسی
پدیدآوران	غالب دهلوي، اسدالله بن عبدالله (شاعر) حائري، محمد حسن (مصحح و مقدمه نويس)
عنوان‌های دیگر	ديوان غالب دهلوي مشتمل بر غزليات و رباعيات فارسي ديوان
ناشر	مرکز پژوهشي ميراث مکتوب
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1386ش,
شابک	‎978-964-8700-29-9
موضوع	شعر فارسي - قرن 13ق.
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏PIR‎‏ ‎‏724‎‏9‎‏ ‎‏/‎‏د‎‏9‎‏ ‎‏1386

ساختار

کتاب، مشتمل است بر مقدمه مرکز پژوهشی میراث مکتوب، دیباچه چاپ دوم، دیباچه، پی‎نوشت‎ها و متن اشعار در دو فصل مجزا (غزل‎ها و رباعی‎ها).

گزارش محتوا

محقق در دیباچه چاپ دوم در مورد ویژگی‎های شعر غالب دهلوی بیان می‎دارد که: جایگاه شعر غالب در سیر تخیل ادبی تا بدان پایه است که برای بررسی سیر طبیعی خیال و پژوهش در شعر و ادب فارسی از اشارت بدان گریزی نیست. هنگامی که شاعرانی چون مشتاق اصفهانی و شعله اصفهانی در مکتب اصفهان از سبک معروف دوران خویش روی برتافتند و به شیوه‎های پیشین بازگشتند، در آن سوی مرزهای سیاسی ایران همان روش، با نگرشی نو و طرزی تازه شکل می‎گرفت و سخن‎سنجان باریک‎بینی را به خیل خیال‎پردازان آن سامان به ارمغان می‎فرستاد که حاصل این ره‎آورد ادبی، شاعر اندیشمند و نویسنده دیده‎‎ور میرزا اسدالله خان غالب دهلوی بود.

غالب با قصیده‎های صمیمی و غزل‎های دلنشین و مثنوی‎ها و رباعیات دلپذیر خود در محفل خیال‎پروران و نازک‎اندیشان و آتش‎نفسان دوران خود بر صدر نشسته و قدر دیده است و این در حالی است که در درون مرزهای سیاسی ایران، آن‎سان که بایسته شناخته نیست.

شیوه غالب در اشعارش همان روش و کیفیت سخن عرفی و کلیم و صائب است که به سبک خیال‎پروری‎های سعدی و حافظ و مولوی رنگ و بوی یافته است.

او در گونه‎های نظم و نثر فارسی قلم خویش را بر روش طرز خداداد جنبانده و به شیوه‎های گوناگون، طبع آزموده و با نقش طرح‎های رنگارنگ، نگارخانه‎ای خیال‎انگیز برپای داشته و در آن سوی مرزها بر مسند سخنوران گردن‎فرازی چون نظامی و خاقانی تکیه زده است:

امروز من نظامی و خاقانیم به دهر

دهلی ز من به گنجه و شروان برابر است

او خود کلک خیال‎انگیز خویش را که از مبدأ فیاضش در نگارش دیده چنین شناخته و شناسانده است:

اگر به باغ ز کلکم سخن رود غالب

نسیم، روی گل از باغبان بگرداند

و نکته نعز این است که او راست این سروده:

نگویم تا نباشد نعز غالب

چه غم گر هست اشعار من اندک

.

نکته‎ای که درباره کلام غالب گفتنی است این است که همواره مقطع غزل خویش را به تخلص «غالب» آراسته است و غالب مطلع‎ها و مقطع‎های اشعار وی از تخیل و شکوهی خاص برخوردار است. خود در این‎باره می‎گوید:

هر مطلعی که ریزد از خامه‎ام فغانی است

جز نغمه محبت سازم نوا ندارد

از آن جمله است این چند نمونه:

نومیدی ما گردش ایام ندارد		روزی که سیه شد سحر و شام ندارد
باید ز می ‎هرآینه پرهیز گفته‎اند		آری دروغ مصلحت‎آمیز گفته‎اند
پروا اگر از عربده دوش نکردند		امشب چه خطر بود که می ‎نوش نکردند
شب‎های غم که چهره به خوناب شسته‎ایم		از دیده نقش وسوسه خواب شسته‎ایم

ردیف‎ها و قافیه‎های اشعار غالب به‎گونه‎ای است که در همه حروف الفبا از او غزل برجای مانده است و این خود حاکی از تعمد شاعر در سرودن اشعاری به‎منظور تکمیل دیوان می‎باشد. تأثیر اساطیر ایرانی و فرهنگ زرتشتی در سخن غالب نشانگر تعلق خاطر وی به تمدن و فرهنگ و پیشینه‎های فکری ایرانیان می‎باشد. از آن جمله است واژه‎های زند‎خوانی، آتش‎پرستی، مغ، آتشکده، لهراسب، جمشید، سیاووش، زرتشت و این ابیات:

گر مسلمانی یکی بین، زردهشت است آن‎که او		اختلافی در میان ظلمت و نور افگند
شرار آتش زردشت در نهانم بود		که هم به داغ مغان شیوه دلبرانم سوخت
فرمانروا نگشت مسلمان به هیچ عصر		گر رفت مغ ز میکده ترسا فروگرفت

طنزپردازی و لطیفه‎گویی غالب نیز رنگ ایرانی به خود گرفته است. او در نامه‎ای که به یکی از دوستان خود به‎مناسبت درگذشت همسرش می‎نگارد، این بیت را می‎نویسد:

زن نو کن ای دوست در هر بهار

که تقویم پارینه ناید به‎کار

و در یکی از رباعی‎های خود چنین آورده است:

آن مرد که زن گرفت دانا نبود		از غصه فراغتش همانا نبود
دارد به جهان خانه و زن نیست درو		نازم به خدا چرا توانا نبود

او در خطاب به مردی که برای فریضه حج عزم سفر کرده است، می‎گوید:

ای آنکه به راه کعبه رویی داری		نازم که گزیده آرزویی داری
زین گونه که تند می‎خرامی دانم		در خانه زن ستیزه‎خویی داری

و آن زمان که از دختران انگلیسی سخن به میان می‎آورد چنین می‎سراید:

گفتم این ماه‎پیکران چه کسند؟		گفت خوبان کشور لندن
گفتم اینان مگر دلی دارند؟		گفت دارند لیکن از آهن

و راه گریز از نماز و روزه را بدین‎سان آرزو می‎کند:

در عالم بی‎زری که تلخ است حیات		طاعت نتوان کرد به امید نجات
ای کاش ز حق اشارت صوم و صلات		بودی به وجود مال چون حج و زکات

و نیز در یک رباعی سروده:

رنجورم و می‎ به دهر درمان بُوَدم		نیروی دل و روشنی جان بودم
گفتم به پدر که خو به می‎نوشی کن		تا باده به میراث فراوان بودم

و در رباعی دیگر گفته است:

با دست غم آن باد که حاصل ببرد		آب رخ هوشمند و غافل ببرد
بگذاشته‎ام خمی ز صهبا به پسر		کش انده مرگ پدر از دل ببرد

اگرچه سخن غالب سنتی‎تر از آن است که او را شاعر مکتب وقوع بنامیم، ولی در این مکتب که آن را به زبان وقوع و یا واقعه‎گویی نامیده‎اند طبع آزموده است؛ از آن جمله است:

خواست کز ما رنجد و تقریب رنجیدن نداشت		جرم غیر از دوست پرسیدیم و پرسیدن نداشت
آمد و از تنگی جا جبهه پرچین کرد و رفت		بر خود از ذوق قدوم دوست بالیدن نداشت
شد فگار از نازکی چندان که رفتارش نماند		نازنین‎پایش به کوی غیر بوسیدن نداشت

.

حیدرستایی و حیدرپرستی و شیفتگی غالب به حضرت علی(ع) موجب شده است که وی «غالب» را تخلص خویش سازد تا به یاری نام خود که اسدالله است، با اسدالله غالب، یعنی علی بن ابی‎طالب(ع) همنامی کرده باشد. نام علی(ع) و یاد او همواره سخن غالب را رنگ و بوی بخشیده و کلام وی را وجد و حال داده است.

غزل‎ها و رباعی‎های این مجموعه با پنج نسخه برابر نهاده و تلاش شده که نزدیک‎ترین واژه‎ها وتعبیرها به زبان شاعر برگزیده شود و دیگر واژه‎ها و تعبیرها به ذیل متن منتقل شده و نسخه‎بدل عنوان گیرد، بدین نشانی:

1. د: نشان از نسخه دهلی دارد.
2. ن: به معنی نسخه نولکشور است.
3. ت: در مفهوم نسخه‎ای است که از آنِ مجلس ترقی ادب اردوی لاهور می‎باشد.
4. ل: نسخه چاپ لاهور است.
5. لک: در معنی کلیات لکهنو است.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در ابتدای کتاب ذکر گردیده است.

جدول برابری نسخه‎ها در پایان کتاب جایگاه هر غزل را در هر نسخه مشخص می‎کند و گزارش برخی واژه‎ها، نام‎ها، نشان‎ها بیشتر شامل واژه‎ها و اصطلاحاتی است که در ایران دیروز و یا هند و پاکستان امروز رواج داشته و یا دارد و امروز از زبان فارسی دور شده و یا مفهوم آن دگرگون گشته است.

فهارس فنی مشتمل بر پیوست‎ها، نمایه‎ها و کتاب‎نامه در انتهای کتاب ذکر گردیده است.

منابع مقاله

دیباچه چاپ دوم و دیباچه.