نظامی، الیاس بن یوسف

آرامگاه نظامی در گنجه

نام	نظامی، الیاس بن یوسف
نام‌های دیگر	ح‍ک‍ي‍م‌ ن‍ظام‍ي‌ ن‍ظام‍ي‌ گ‍ن‍ج‍وي‌، ج‍م‍ال‌ ال‍دي‍ن‌ اب‍و م‍ح‍م‍د ال‍ي‍اس ‌ب‍ن‌ ي‍وس‍ف‌ ن‍ظام‍ي‌ گ‍ن‍ج‍ه ‌ئ‍ي‌، ال‍ي‍اس‌ ب‍ن‌ ي‍وس‍ف‌ Nizami Ganjavi
نام پدر	یوسف
متولد	530ق
محل تولد	گنجه
رحلت	591ق
اساتید	اخی فرج زنجانی
برخی آثار	دیوان قصاید و غزلیات نظامی گنجوی ديوان نظامی ‏لیلی و مجنون کلیات نظامی گنجوی خسرو و شیرین
کد مؤلف	AUTHORCODE01611AUTHORCODE

برای دیگر کاربردها، نظامی (ابهام زدایی) را ببینید.

الیاس بن یوسف نظامی گنجوی (530-591ق)، شاعر معروف ایرانی در قرن ششم هجری و از مریدان اخی فرج زنجانی بود که مهم‎ترین اثر او «پنج گنج» یا «خمسه» نام دارد.

ولادت

حکیم جمال‌الدین ابومحمد الیاس بن یوسف بن زکی بن مؤید نظامی گنجوی، شاعر معروف ایرانی در قرن ششم هجری، در سال 530ق، در گنجه دیده به جهان گشود. مادر وی از نژاد کرد بود^[۱].

تحصیلات

نظامی مانند تمام بزرگان دانش و ادب در زمان جوانی به دانش‌اندوزی و کسب هنر و کمال اشتغال داشت. او به دلیل کوشش و رنج بسیار در راه فراگرفتن دانش و ادب، به آن مقام و مرتبه عالی در فرهنگ و سخنوری رسیده است. با مروری در آثار نظامی، اهتمام بسیار او در کسب دانش‌های زمان را می‌توان مشاهده نمود^[۲].

مقام ادبی

نظامی را بی‌شک باید در شمار ارکان شعر فارسی و از استادان مسلم این زبان دانست. اگرچه داستان‌سرایی در زبان فارسی به‌وسیله نظامی شروع نشده است، لیکن تنها شاعری که تا پایان قرن ششم هجری توانست شعر تمثیلی را در زبان فارسی به‎ حد اعلای تکامل برساند، نظامی است^[۳].

وی در انتخاب الفاظ و کلمات مناسب و ایجاد ترکیبات خاص تازه و ابداع و اختراع معانی و مضامین نو و دل‌پسند و توصیف طبیعت و اشخاص و احوال آنها در شمار کسانی است که بعد از خود نظیری نیافته است^[۴].

مهارتی که نظامی در تنظیم و ترتیب منظومه‌های خود به‌کار برده است باعث شد که به‌زودی شاعران از آثار او تقلید کنند. تعداد کسانی که آثار او را تقلید کرده‌اند، بسیار است. نخستین و بزرگ‎ترین شاعری که به تقلید نظامی در نظم پنج گنج همت گماشت، امیر خسرو دهلوی است و از دیگر مقلدان بزرگ وی می‌توان به خواجوی کرمانی، جامی، هاتفی، وحشی بافقی و آذر بیگدلی اشاره کرد^[۵].

نظامی قصاید متعددی دارد که به پیروی از سنایی در وعظ و حکمت سروده است. نظامی چنان‌که از اشعارش برمی‌آید، در آغاز جوانی به تحصیل ادب و تاریخ همت گماشت و بیشتر عمر خود را در گنجه گذرانید و کمتر از موطن خود دوری گزید، مگر سفر کوتاهی که به دعوت قزل ارسلان به یکی از شهرهای نزدیک گنجه کرد و در مجلس قزل ارسلان با نهایت عزت و احترام پذیرفته شد^[۶].

وی با اصول عرفان آشنا بود و عملا نیز به زهد و تصوف می‌پرداخت و پادشاهان نیز رعایت مقام او را می‌کردند و در حضور وی از می‎ و مطرب پرهیز می‌کردند. نظامی از شاعران معاصر خود تنها با خاقانی ارتباط داشت و بعد از فوت آن استاد در مرثیه او گفت:

همی گفتم که خاقانی دریغاگوی من باشد

دریغا من شدم آخر دریغاگوی خاقانی^[۷]

آرا و گرایش‌های خاص

نظامی به‌غیر از شاعری و سخنوری، در علوم عقلی، به‌ویژه در فلسفه، منطق، ریاضیات و نجوم سرآمد بود. او در علوم نقلی نیز هماننده اخبار، قرآن، فقه و احادیث تبحر و مهارت کامل داشته است. اشعار نظامی در توحید و استدلال بر یگانگی خداوند و رد بر طبیعیون و دهریون می‌باشد که در مثنوی‌های پنج‎گانه او با استدلال‎های گوناگون و تعبیرات مختلف آمده است. قدرت بیان و برهان و وفور و کثرت اطلاع او در این زمینه از شهرت بسیاری برخوردار است. نظامی معتقد بود که بدون فراگرفتن دانش و تنها با تکیه بر فکر و قریحه نمی‌توان به پایگاه بلندی رسید. هرچند که پیوند او با مکتب‌های صوفیان به‌درستی روشن نیست، اما از سخن و شعر او برمی‌آید که انسانی وارسته و به‌دور از وابستگی بوده است. وی به‌ویژه از پیوستن به دربارها و ارباب دولت پرهیز داشته است. نظامی هیچ‎گاه در مدح مبالغه ننمود و برای جلب نظر حکمرانان، شعر نساخت او به‌خصوص در اواخر عمر، گوشه‌گیر و آزاده زیست و گردن در پیشگاه امر فرود نیاورد. نظامی آنچه از قول حکما و فلاسفه یونان، درباره چگونگی آفرینش و نخستین آفریده بیان می‌کند، موافق عقیده و مذهب فلاسفه است؛ ولی آنچه را به‌عنوان گفته و رأی خود اظهار می‌دارد، موافق عقیده حکما و دانشمندان اسلامی است که نخستین آفریده را عقل می‌دانند^[۸].

استادان و مربیان

بنا بر بعضی اقوال، نظامی در طریقت و سیر و سلوک، از مریدان اخی فرج زنجانی شمرده می‌شد. نظامی در زمان حیات خود از دوستی و همراهی افراد زیادی برخوردار بود. وی با اکثر معاصران خود روابط حسنه‌ای داشت. از جمله شاعران معاصر او، خاقانی و عوفی می‌باشند^[۹].

آثار

مهم‎ترین اثر او «پنج گنج» یا «خمسه» است که تعداد ابیات آن را تا حدود 20 هزار بیت نوشته‌اند و عبارت است از: مخزن الأسرار، لیلی و مجنون، خسرو و شیرین، هفت پیکر و اسکندرنامه. تمامی این مثنوی‌ها به سبک عراقی است^[۱۰].

سبک نظامی

نظامی در بزم‎سرایی، بزرگ‎ترین شاعر ادبیات پارسی است. به‌جرأت می‌توان گفت که او در سرایش لحظه‌های شادکامی بی‌همتاست؛ زبانش شیرین است و واژگانش نرم و لطیف و گفتارش دلنشین. آن‌گونه که در بازگویی لحظه‌های رزم، نتوانسته از فشار بزم رهایی یابد، به اشعار رزم نیز ناخودآگاه رنگ غنایی داده است^[۱۱].

او خود را به اخلاق پایبند می‌دانست و برخلاف بسیاری از شاعران و سرایندگان، هرگز در سروده‌هایش بی‌پرده سخن نگفته است. برجستگی‌ها و ویژگی‌های شعر او عبارتند از:

تشبیهات و توضیحات او، زیبا و هنرمندانه و بسیار خیال‌انگیزند.
در تصویر جزئیات طبیعت و حالات، بسیار تواناست.
انتخاب الفاظ و کلمات مناسب که نتیجه آشکار آن، موسیقی شعر اوست.
ایجاد ترکیبات خاص و ابداع و اختراع معانی و مضامین نو و دل‌پسند.
تازگی معانی و ابداع ترکیبات تازه که در شعر نظامی به‌وفور یافت می‌شود، کلام وی را گاهی دچار ابهام می‌کند؛ علاوه بر اینها کثرت «لغات عربی» و «اصطلاحات علوم» و «اصول و مبانی فلسفه و معارف اسلامی» سخن این شاعر را دشوار و پیچیده کرده است^[۱۲].