المختصر النافع في فقه الإمامية
المختصر النافع في فقه الإمامية تألیف ابوالقاسم نجم‌الدين جعفر بن حسن هذلى حلّى معروف به محقق حلى، محقق اوّل (676 - 602 ق)
| المختصر النافع في فقه الإمامیة | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | حلی، جعفر بن حسن (نويسنده) |
| ناشر | مطبوعات دينی |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1418 ق |
| چاپ | 6 |
| موضوع | فقه جعفری - قرن 7ق. |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 2 |
| کد کنگره | BP 182 /م3م3 1300الف |
نام ديگر كتاب مختصر النافع است.[۱]
ارزش كتاب
كتاب مختصر النافع كه خلاصۀ كتاب شرايع الإسلام مى‌باشد يكى از باارزش‌ترين كتاب‌هاى فقهى محقق حلى (قده) مى‌باشد كه همچون كتاب شرايع الإسلام او، كتاب جاودانه‌اى است كه در طول تاريخ فقه شيعه مورد توجه فقهاى عظام و علماى گرانقدر واقع شده است.
اين كتاب خلاصه‌اى از يك دوره فقه شيعه مى‌باشد كه حاصل نظريات فقهى مؤلف در كتاب آورده شده و به صورت فقه استدلالى نوشته شده است.
از زمان نگارش اين كتاب، حواشى و شروح معتبر و باارزش همچون رياض المسائل، كشف الرموز، غاية المرام، مهذب البارع و نظائر آن بر آن نوشته شده است و حتى خود مؤلف كتاب ارزشمند المعتبر في شرح المختصر را در شرح اين كتاب تأليف نموده است.
تأليف و انتشار
از تاريخ دقيق تأليف كتاب اطلاع دقيقى در دست نيست امّا با توجه به اين كه كتاب المعتبر في شرح المختصر قبل از كشف الرموز نوشته شده است و تاريخ نگارش كشف الرموز 672ق مى‌باشد بنابراين كتاب مختصر النافع قبل از سال 671 نوشته شده است.[۲] تاريخ انتشار كتاب موجود سال 1318ق و ناشر آن مؤسسۀ مطبوعات دينى در قم مى‌باشد.
تقسيم‌بندى مطالب
در كتاب مختصر النافع نيز همانند شرايع الإسلام مطالب كتاب به چهار قسمت عبادات، عقود، ايقاعات و احكام تقسيم‌بندى شده است امّا بر خلاف آن، كتاب به اين تقسيم‌بندى تصريح نشده است.
قسمت عبادات شامل كتاب‌هاى طهارت، صلاة، زكات، خمس، صوم، اعتكاف، حج و جهاد تا صفحۀ 116 مطرح شده است و البته مباحث عمره و امر به معروف و نهى از منكر كه در شرايع الإسلام بصورت كتاب‌هاى مستقلى مطرح شده‌اند در اينجا، در ضمن كتاب جهاد و كتاب حج آورده شده‌اند.
قسمت معاملات شامل كتاب‌هاى تجارت، رهن، حجر، ضمان، صلح، شركت، مضاربه، مزارعه و مساقات، وديعه و عاريه، اجاره، وكالت، (وقوف و صدقات و هبات)، سبق و رمايه، وصايا و نكاح تا صفحۀ 197 مطرح شده است. امّا كتاب مفلس كه در شرايع الإسلام پس از كتاب رهن مى‌باشد، در مختصر النافع ذكر نشده است.
از طرفى كتاب هبات كه در شرايع الإسلام جداى از وقف و صدقات آورده شده‌اند و همين‌طور كتاب وديعه و عاريه كه به عنوان دو كتاب ذكر شده‌اند، در كتاب مختصر النافع تلفيق شده و با يك عنوان ذكر شده‌اند.
قسمت ايقاعات شامل كتاب‌هاى طلاق، خلع و مبارات، ظهار، ايلاء، لعان، عتق، (تدبير و مكاتبه و استيلاد)، اقرار، ايمان، نذر و عهود تا صفحۀ 247 مطرح شده‌اند.
در كتاب مختصر النافع بر خلاف شرايع الإسلام كتاب جعاله كه بعد از كتاب اقرار آمده است، ذكر نشده است.
همچنين از نكات بسيار مهم اين كه در اين چاپ از كتاب مختصر النافع مبحث حدود و تعزيرات پس از كتاب لعان و قبل از كتاب عتق مطرح شده است در حالى كه همان‌طور كه در حاشيۀ صفحۀ 213 آمده است: موضع هذا الكتاب من المختصر النافع في أواخر أبوابه بين الشهادات و القصاص. و لكن ناشرين كتاب اين قسمت را در صفحات 213 تا 227 چاپ نموده‌اند.
قسمت احكام شامل كتاب‌هاى صيد و ذبائح، اطعمه و اشربه، غصب، شفعه، احياء موات، لقطه، مواريث، قضا، شهادات، قصاص و ديات تا آخر كتاب مطرح شده است.
قابل ذكر است كه عنوان كتاب فرائض در شرايع الإسلام، تبديل به كتاب مواريث در مختصر النافع شده است. و همان طور كه گفته شد قسمت حدود و تعزيرات نيز در مباحث قبلى مطرح شده است.
شروح و حواشى
كتاب مختصر النافع داراى شروح متعددى است كه در جلد 14 الذريعةصفحات 57 تا 62 در حدود 36 شرح آن ذكر شده است كه به مهم‌ترين آنان اشاره مى‌شود:
- المعتبر في شرح المختصر، تأليف محقق حلى جعفر بن حسن بن يحيى هذلى (م 676 ق)، فقط شرح عبادات تا كتاب حج و قسمتى از كتاب تجارت است.
- كشف الرموز، تأليف حسن بن ابى‌طالب بن آبى (تا سال 672 زنده بوده است).
- رياض المسائل في بيان أحكام الشرع بالدلائل، تأليف سيد على بن سيد محمد طباطبايى (م 1231 ق).
- شرح صغير بر مختصر النافع، تأليف سيد على بن سيد محمد طباطبايى (م 1231 ق).
- غاية المرام يا نهاية المرام، تأليف سيد محمد بن ابى الحسن حلّى عاملى، صاحب المدارك (م 1009 ق).
- التنقيح الرائع، تأليف فاضل مقداد.
- مهذب البارع، شرح كبير مختصر، تأليف شيخ احمد بن محمد فهد حلى، معروف به ابن فهد (م 841 ق).
- المقتصر يا شرح صغير مختصر، تأليف شيخ احمد بن محمد فهد حلّى، معروف به ابن فهد (م 841 ق).
- جامع المدارك، تأليف احمد بن يوسف خوانسارى (م 1405 ق).
- إيضاح النافع في شرح النافع في شرح مختصر الشرايع، تأليف شيخ ابراهيم بن سليمان تطيفى (تا 995ق زنده بوده).
- البرهان القاطع في شرح مختصر النافع، تأليف سيد على بن سيد رضا بن آیت‌الله سيد محمد مهدى بحر العلوم (م 1298 ق).
- شرح ترددات النافع في مختصر الشرايع، تأليف شيخ على بن ابراهيم قطيفى.
- شرح مختصر النافع، تأليف شيخ احمد بن محمد بن على بحرانى.
- صراط مستقيم، تأليف سيد محمد هندى نجفى (م 1323 ق).
- غرر الجامع، تأليف سيد نور‌الدين عاملى برادر صاحب مدارك (م 1068 ق).
- إيضاح اللامع في شرح مختصر النافع، تأليف شيخ فخر‌الدين بن محمد على طريحى نجفى (م 1085 ق). [۳]
- إيضاح اللامع في شرح مختصر النافع، تأليف سيد عبدالعظيم بن على رضا حسينى اصفهانى.[۴]
تذكر: كتاب رياض المسائلكه يكى از شروح معتبر مختصر النافع مى‌باشد خود نيز داراى شروح و حواشى متعددى است كه در الذريعة جلد 6 صفحات 98 تا 102 به 28 حاشيه و شرح آن اشاره شده است.
نسخه‌ها
در مقدمۀ ناشر در مورد نسخه‌هايى كه از روى آن كتاب موجود چاپ شده است توضيحى داده نشده است ولى با توجه به مقدمۀ ناشر كه مقدمه‌اى از احمد حسن باقورى و شيخ محمدتقى قمى ذكر نشده است نسخه‌اى است كه در مصر چاپ شده است.
از نسخه‌هاى خطى معتبر، نسخه‌اى است به خط محمدحسین بن محمد جويانى كه در ذى الحجة سال 787ق نوشته شده است و نسخه‌اى تصحيح شده است.
از نسخه‌هاى چاپى معتبر نيز، نسخه‌اى است كه در سال 1376 ق، با همكارى وزير اوقاف مصر، احمد حسن باقورى و با تأييد شيخ الازهر، شيخ محمد شلتوت چاپ شده است كه همانند ساير كتاب‌هاى فقه مذاهب اربعه، به عنوان كتاب درسى فقه مذهب جعفرى تدريس مى‌شود.
شيخ محمدتقى قمى منشىء جماعت تقريب بين مذاهب در مصر بر اين كار اقدام كرده است.[۵]
در الذريعة راجع به اين نسخه اين گونه آمده است: و لقد فيض اللّه سبحانه و تعالى بعد انقضاء العصور المظلمة عدّة من رجال‌الدين النابهين المتنورين المصلحين المجتهدين في اتحاد كلمة المسلمين و الدفاع عن وسائس المستعمرين فاتفقوا على طبع هذا الكتاب النافع.[۶]
پانویس