زبدة التفاسير
| نام کتاب | زبدة التفاسير |
|---|---|
| نام های دیگر کتاب | |
| پدیدآورندگان | بنیاد معارف اسلامی (محقق)
کاشانی، فتحالله بن شکرالله (نويسنده) |
| زبان | عربی |
| کد کنگره | BP 96/5 /ک2ز2 |
| موضوع | تفاسیر شیعه - قرن 10ق. |
| ناشر | مؤسسة المعارف الإسلامیة |
| مکان نشر | قم - ایران |
| سال نشر | 1381 هـ.ش یا 1423 هـ.ق |
| کد اتوماسیون | AUTOMATIONCODE1935AUTOMATIONCODE |
معرفى اجمالى
زبدة التفاسير تأليف ملا فتح اللّه كاشانى دوره‌ى كامل تفسير قرآن به زبان عربى است، و در حقيقت تفسير متوسط ملا فتح اللّه است. بعد از دو تفسير منهج الصادقين و مختصرش، آن را نگاشته و بنابراين حاصل تبحر و تجربه‌ى اوست. در سال 977ق از نگارش آن فارغ شده است و يك سال بعد رحلت نموده است.
گزارش محتوا
مقدمه‌ى تحقيق در اين تفسير شامل مباحثى در معناى تفسير از جهت لغت و اصطلاح از ديدگاه، راغب، سيوطى، آيت‌اللّه خويى، شهيد صدر، شيخ طوسى و.... تفاوت تفسير و تأويل، بيان روشهاى تفسيرى، شرايط مفسر و ديدگاه شيعه در تفسيرپذيرى قرآن، زندگينامه و تأليفات مفسر و روش تحقيق مى‌باشد.
مقدمه‌ى مفسر نيز در پنج محور تنظيم شده است: 1-عدد آيات قرآن و فايده‌ى شناخت آنها (بيان اعداد كوفى، بصرى، شامى، مكى و انتساب آنها.) مبناى مفسر عدد كوفى آيات است كه منتسب به حضرت على(ع) مى‌باشد؛ 2-اسامى قراء مشهور و راويان آنها؛ 3-جمع و تأليف قرآن در زمان پيامبر اكرم(ص)؛ 4-مصونيت قرآن از تحريف؛ 5-اخبارى در فضل قرآن و اهل آن.
مفسر در مقدمه‌ى خود مى‌نويسد: «بعد از تأليف دو تفسير به زبان فارسى، تصميم گرفتم به زبان عربى نيز تفسيرى بنويسم تا اهل اين لغت نيز از آن بهره ببرند، بعد از استخاره تصميم به تأليف آن گرفتم و از چهار كتاب، تفسير كشاف، مجمع البيان ، انوار التنزيل بيضاوى و جامع الجوامع، استفاده كردم. در اين تأليف كوشيدم كه لغات و نكات و تركيبات آيات را روشن نمايم، اسباب النزول و ارتباط آنها را ذكر كنم، و به فضائل السور و خواص آيات، قراءات دهگانه متواتر، و توضيح معانى قرآنى بر مبناى مذهب اهل بيت(ع)، بپردازم. اشاره‌اى نيز به بطلان عقايد و مذاهب مخالفين و گمراهان، داشته‌ام، مختصرى از قصص و مقدارى از احاديث نبوى و روايات مأثور از ائمه(ع)را نيز يادآور شده‌ام.»
روش تفسير
تفسير زبده را نمى‌توان در نوع خاصى از شيوه‌هاى تفسيرى محصور كرد، زيرا هم به روش اجتهادى بحث نموده، هم روايات پيامبر(ص) و اهل بيت(ع) را نقل مى‌نمايد، هم به مسائل ادبى (به معناى عام) پرداخته است، قصص قرآن را بيان مى‌كند، اشاره‌اى نيز به مسائل كلامى دارد، اما به‌طور كلى مى‌توان گفت، وجهه‌ى ادبى آن كاملاً نمايان است و استفاده‌ى مفسر از تفاسير كشاف، بيضاوى، مجمع البيان و جوامع الجامع نيز مؤيد آن است.
روش كلى مفسر در ابتداى سوره‌ها به اين ترتيب است كه ابتدا اطلاعات كلى درباره‌ى سوره را ارائه مى‌دهد، نام سوره، تعداد آيات آن، مكى مدنى بودن با بررسى اقوال مختلف و ذكر قائلين آن سپس به وجه تسميه‌ى سوره و فضل آن از طريق ذكر روايات، مى‌پردازد.
ترتيب مباحث در آيات به اين شكل است كه آنها را قسمت به قسمت مطرح مى‌كند، ابتدا دسته آيات را مى‌آورد، سپس فراز آيات را به ترتيب مطرح مى‌كند، در بحث ادبى به صرف، نحو، معانى و بيان اهتمام دارد، در اين مقطع نيز به تبيين لغات و واژه شناسى (در آنجا كه نياز به توضيح است) مى‌پردازد. در اين زمينه از اشعار عرب نيز گاهى استفاده مى‌نمايد.
در ذكر اقوال گاهى به نقد آنها تمايل پيدا مى‌كند مانند: ج 1 ص 34 ذيل «غير المغضوب عليهم». استفاده از روش تفسير قرآن به قرآن را در جاى جاى تفسير زبده مى‌توان مشاهده كرد. در تفسير و با تكميل معانى آيات از اين روش بهره مى‌برد. مانند: ج 1 ص 30 و 32 ذيل آيات 6 و 7 سوره‌ى حمد. در تفسير آيات، علاوه بر روش فوق به روايات نيز مى‌پردازد، در اين ميان گاهى به شرح احاديث، اقدام مى‌كند، مانند: ج 1 ص 25 ذيل تفسير الحمدللّه سوره‌ى حمد.
توجه به قرائت كلمات و محور قرار دادن قرائت عاصم، ضمن مطرح كردن قرائت‌هاى دهگانه از بخش‌هاى ديگر تفسير زبده است. به شأن نزول آيات نيز توجه دارد و با نقل‌هاى متفاوت اين بخش را نيز پى‌گيرى نموده از اسباب النزول واحدى كمك فراوان مى‌گيرد.
مفسر سعى در بيان ارتباط بين دسته آيات دارد، بهمين جهت در موارد فوق بعد از هر دسته آيات، با تعبيراتى كه نشانه‌ى ارتباط مقاطع كلام است مانند «ثم»، «ف»، «لمّا كذا فكذا»، كلام بعدى را آغاز مى‌كند. با اين مبنا بطور طبيعى به ارتباط سور نيز مى‌پردازد و غالباً ابتداى هر سوره به ارتباط آن با سوره‌ى قبل، اشاره دارد. مانند: ج 5 ص 6 ابتداى سوره‌ى شعرا.
از نكات قابل توجه تفسير «زبده» اين است كه ضمن پرهيز از نكات موهن در قصه‌هاى قرآن، (كه معمولاً اسرائيليات مملو از آن است.) به جزئيات آنها هم همت مى‌ورزد. مانند: ج 6 ذيل سوره‌ى نمل آيات 15 تا 19 ص 80 به بعد، قصه‌ى نطق پرندگان و جزئيات لشكر سليمان(ع)، جزئيات «نمله»، جزئيات پيام‌رسانى هدهد و هديه بلقيس.
در بحث‌هاى فقهى در حد اعتدال و با توجه به فضاى تفسير، متعرض آن مى‌شود و بطور طبيعى در مسائل خلافى، ديدگاه شيعى خود را بيان مى‌دارد. علاوه بر بحث‌هاى فقهى، ديدگاه شيعى او را در مواردى نظير آيه‌ى 33 احزاب و تفسير اهل بيت(ع) ج 5 ص 370 به بعد، نيز مى‌توان ديد.
مباحث كلامى را نيز به تناسب و لابلاى بحث‌هاى تفسيرى، از ياد نمى‌برد و اشاره‌اى به آنها دارد، مانند: بيان اختلاف معانى صفات خداوند و انسان در مواردى كه نام مشترك دارند، بطور نمونه، تفاوت صفت غضب در خداوند و انسان ج 1 ص 34 ذيل «غير المغضوب عليهم».
در بررسى كلى تفسير «زبده» و «منهج الصادقين» مى‌توان گفت، كه زبده خلاصه‌اى از منهج الصادقين است. به كلام عربى با توجه بيشتر به مباحث لغوى، ادبى، معانى و بيانى كه براى مخاطبان آشنا به زبان عربى ملموس‌تر است. در مقدمات دو كتاب نيز با اينكه مقدمات منهج بيشتر است امّا مباحثى مانند، جمع قرآن در زمان پيامبر(ص)، قراء مشهور سبعه و عشره، هر دو كتاب يك گونه‌اند.
وضعيت كتاب
آقايان ميرزا محمود زنجانى، فارس حسّون كريم، محمود بدرى و محمد آغااوغلو كار تحقيق كتاب را به انجام رسانده‌اند.
نسخه‌ى محورى تحقيق، نسخه‌ى كتابخانه‌ى آيت‌اللّه مرعشى نجفى(ره) بوده كه از روى نسخه‌ى مؤلف در سال 1070 و 1073ق استنساخ شده است.
روش تحقيق كتاب به‌طور خلاصه به قرار ذيل است: 1-استنساخ كتاب و مقابله‌ى آن با نسخه‌ى خطى؛ 2-مقابله‌ى كتاب با تفاسير تبيان، مجمع البيان ، كشاف و انوار التنزيل بيضاوى و تصحيح آن براساس آنها (چون غالباً عين عبارت اين تفاسير در «زبده» نقل شده است.)؛ 3-توضيح و تفسير برخى كلمات و الفاظ نامأنوس و اشعارى كه مفسر به آنها استشهاد كرده است، و مشخصات شهرها و مناطق؛ 4-ذكر مصادر اقوال و رواياتى كه مفسر به آنها اشاره داشته يا از آنها استفاده نموده است.
موارد فوق در پاورقى كتاب چاپ شده است. البته بايد اشاره داشت كه با وجود زحمت و تلاش فراوان محققين، براى بخشى از منابع و مآخذ صريح، آدرس جلد و صفحه، در پاورقى‌ها ذكر نشده است؛ مانند ج 5 ص 374 و 375 آيه‌ى 35 سوره‌ى احزاب.
چاپ اول، كتاب به سال 1423ق در شهر مقدس قم، ارائه گرديد و آن را از كنج كتابخانه‌ها به بازار كتاب، كشاند. چاپ فعلى اين تفسير در هفت جلد به قطع وزيرى، انجام گرفته است. در اين چاپ فهرستى آيات به تفكيك سوره، در آخر هر جلد، ذكر شده، متأسفانه به فهرست اعلام، منابع و... پرداخته نشده است.
منابع مقاله
- مقدمه‌ى و متن كتاب
- رياض العلماء ميرزا عبداللّه افندى، ج 4، ص 318
- اعيان الشيعه، سيد محسن امين، ج 8، ص 393
- ريحانة الادب، مدرس تبريزى، ج 5
- طبقات مفسران شيعه، عقيقى بخشايشى، ج 5، ص 299
- دانشنامه‌ى قرآن و قرآن پژوهى، بهاءالدين خرمشاهى، ج 1، ص 705
- تفسير منهج الصادقين، ملا فتح اللّه كاشانى
- مجله تراثنا، شماره‌ى 9، ص 237
- المفسرون حياتهم و منهجم، سيد محمد على ايازى، ص 679