مفتاح الفضلا (فرهنگ فارسی از سدۀ نهم)

مفتاح الفضلا (فرهنگ فارسی از سدۀ نهم)
پدیدآوران	شادی آبادی، محمد بن داود (نویسنده) بوشسکایته، داینا (محقق)
ناشر	بنیاد موقوفات دکتر افشار با همکاری نشر سخن
مکان نشر	تهران
سال نشر	1400
چاپ	اول
شابک	‎9ـ23ـ7706ـ622ـ978
موضوع	فارسی,Persian language, -- واژه‌نامه‌ها, -- Dictionaries, -- متون قدیمی تا قرن ۱۴, -- Early works to 20th century,a01,a01
کد کنگره	‏

مفتاح الفضلا (فرهنگ فارسی از سدۀ نهم) تألیف محمد بن داود شادی آبادی، تصحیح و تحقیق دکتر داینا بوشسکایته؛ این کتاب فرهنگ لغت فارسی به فارسی از سدۀ نهم است که در شبه قارۀ هند نوشته شده و در آن گاهی به معادل‌های عربی و هندی واژه‌های فارسی نیز اشاره شده است.

ساختار

کتاب از دو قسم تقسیم شده است.

گزارش کتاب

«مفتاح الفضلا» فرهنگ لغت فارسی به فارسی از سدۀ نهم است که در شبه قارۀ هند نوشته شده و در آن گاهی به معادل‌های عربی و هندی واژه‌های فارسی نیز اشاره شده است. در زمان تألیف این کتاب، زبان فارسی در بین طبقات دولتی و فرهنگی جامعۀ هند به عنوان زبان رسمی گسترش و ثبوت پیدا کرده بود؛ بنابراین نیاز به شناخت بهتر فرهنگ و ادبیات فارسی و آموختن خود زبان فارسی و داشتن ابزارهای آموزشی آن در میان نخبگان جامعه به‌شدت حس می‌شد. بر اساس همین احساس نیاز و رشد روزافزون آن، فرهنگ‌نویسی فارسی از سدۀ هفتم در شبه‌قاره شکل گرفت و گسترش ثابت و پیوسته یافت. زمان تألیف این کتاب مطابق با اولین دورۀ فرهنگ‌نویسی فارسی در شبه‌قاره (از سدۀ هفتم تا سدۀ یازدهم) است؛ زمانی که پایگاه فرهنگ‌نویسی فارسی کاملاً از ایران به شبه‌قاره منتقل شده بود و در همۀ مناطق شبه‌قاره آن زمان، آثار برجسته‌ای در حوزۀ فرهنگ‌نویسی تألیف شده بود. تاریخ دقیق نگارش این کتاب سال 873 قمری است؛ مصادف با آخرین سال حکومت ابوالمظفر محمودشاه خلجی که در زمان او سلطنت مالوه به اوج تعالی و توفیق رسید.

از نسبت مؤلف کتاب که نامش را در دیباچۀ یکی از نسخه‌ها به شکل «محمد بن داوود بن محمد بن محمود شادی‌آبادی» آورده است، پیداست او در شادی‌آباد به دنیا آمده یا مدتی دراز در آنجا زیسته و حتما از فضای فرهنگی این شهر به نفع فعالیت‌های خود سود برده است. آثار دیگر او شامل شرح دیوان انوری، شرح دیوان خاقانی و الحیل نیز به او منسوب شده است.

امروزه مفتاح الفضلا به دلیل قدمتش نزد هندشناسان و تاریخ‌دانان هند از اهمیت شایانی برخوردار است و در تحقیقات مربوط به اقتصاد، آموزش و پرورش، وضعیت زنان، فن‌آوری‌ها، هنر و فرهنگ هند در قرون وسطی بدان ارجاع داده می‌شود.

در دیباچۀ مختصر این کتاب نویسنده توضیحاتی کلی دربارۀ چرایی و چگونگی تدوین این فرهنگ ارائه داده است. مؤلف در این دیباچه می‌گوید بخشی از مدخل‌های فرهنگ خود را از دواوین خاقانی، معزی، انوری، نظامی، ظهیر، سفاهانی و سعدی جمع کرده است. بنابراین به نظر می‌رسد پیکرۀ محوری این فرهنگ از متون منظوم فارسی تهیه شده باشد؛ اما مؤلف مشخص نمی‌کند بر اساس چه معیارهایی واژه‌های موردنظرش را از خلال متون انتخاب کرده و در فرهنگ خود مدخل نموده است. با این وجود به نظر می‌رسد هدف نویسنده، بیشتر تدوین فرهنگی تخصصی برای خواندن اشعار فارسی بوده است تا تألیف فرهنگی عمومی به روش سنتی کتابخانه‌ای.

مفتاح الفضلا دو فسم دارد. قسم اول دربردارندۀ فهرست کلمه‌ها و تعاریف آنهاست و در قسم دوم کلمات مرکب و عبارات ادبی استخراج‌شده از اشعار مختلف گرد آمده است. قسم دوم بیشتر تخصصی است و حقیقتاً می‌توان آن را «فرهنگ شعری» نامید. هر دو قسم بر اساس حروف الفبا تنظیم شده است؛ البته روش تنظیم و ترتیب واژه‌های این فرهنگ، کاملاً منطبق با روش مرسوم امروزی نیست. مدخل‌ها ابتدا بر اساس حرف اول واژه که مؤلف آن را «باب» نامیده، سپس بر اساس حرف آخر آن که معمولاً در فرهنگ‌های دیگر آن را «فصل» می‌نامند و مؤلف به جای فصل، نام حرف الفبایی مدنظر را ذکر کرده، تنظیم شده است؛ برای مثال مؤلف این فرهنگ به جای «باب الف، فصل الف» گفته است: «باب الالف مع الالف».

بررسی قسم نخست از نظر انواع مدخل‌های آن و الگوهای مدخل‌سازی و مدخل‌گزینی به‌کاررفته در آن، از این‌رو واجد اهمیت است که می‌تواند ما را در کسب شناختی بهتر از نوع و کاربرد این فرهنگ و نیز آگاهی بهتر از سیر تکاملی فرهنگ‌نویسی یاری کند. مدخل، راه ورود و دست‌یابی به اطلاعات مکنون در هر فرهنگ است. در تعریف مدخل می‌توان گفت که این اصطلاح مشتمل بر مجموعه‌ای از واژه‌ها و عبارت‌هاست که در ابتدای آن سرمدخل و به دنبال سرمدخل، اطلاعاتی دربارۀ آن آمده است. به عبارت دیگر مدخل از دو قسمت اصلی تشکیل شده است: واحد واژگانی و شرح واژه که گزاره‌ای است که اطلاعاتی دربارۀ واحد واژگانی به دست می‌دهد.

تا امروز فقط دو نسخه از این کتاب شناسایی شده است. از این دو نسخه، نسخۀ کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی تاریخ کتابت ندارد؛ ولی کتابت آن به سدۀ یازدهم منسوب شده است. نسخۀ دیگر در کتابخانۀ بریتانیا نگه‌داری می‌شود که دیباچۀ مؤلف را دارد و در آن به نام مؤلف، تاریخ تألیف و عنوان کتاب اشاره شده است.

منابع مقاله

پایگاه کتابخانه تخصصی ادبیات