تذكرة الكحالين
| تذکرة الکحالین | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | کحال، علی بن عیسی (نويسنده) اصفهانی، محمدمهدی (مقدمه نويس) |
| ناشر | دانشگاه علوم پزشکی ايران، موسسه مطالعات تاريخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1387 ش |
| چاپ | 1 |
| موضوع | پزشکی اسلامی - متون قدیمی تا قرن 14 چشم پزشکی - متون قدیمی تا قرن ۱۴ |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | RE 41 /ک3 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
تذكرة الكحّالين تألیف على بن عيسى كحال (متوفى 400ق) كهن‌ترين و مهم‌ترين منبع در زمينه بيمارى‌هاى چشم است كه به زبان عربى نگارش شده است. مؤلف در اين اثر با استناد به نظريات جالینوس و حنين بن اسحاق به بررسى بيمارى‌هاى چشم و ذكر داروهايى مختلف براى اين بيمارى پرداخته است.
تاريخ تأليف كتاب معلوم نيست اما به تصريح نويسنده به خواهش يكى از دوستان مؤلف كه از او نگارش اثرى پيرامون شناخت بيمارى‌هاى چشم و شيوه درمان داروهاى آن را درخواست نموده، تأليف شده است. (تذكرة الكحّالين، ص15-16).
ساختار
تذكره الكحّالين مشتمل بر مقدمه‌اى كوتاه و سه مقاله است كه هر كدام بابهاى متعددى دارند: مقاله اول در 21 باب شامل تعريف چشم، منافع و طبيعت و تشريح آن؛ مقاله دوم در 73 باب درباره بيمارى‌هاى چشم كه از بيرون ديده مى‌شود و چگونگى معالجه آنها؛ مقاله سوم نيز در 27 باب درباره بيمارى‌هاى چشم كه از بيرون ديده نمى‌شود و معالجه آنها بحث كرده است. در باب آخر مقاله سوم خواص دارويى و آثار 141 دارو به ترتيب الفبا ذكر شده است. در مجموع در مقاله‌هاى دوم و سوم از 131 بيمارى و روش درمان آنها بحث شده است.
گزارش محتوا
در اين كتاب بيمارى‌هاى چشم به دقت توصيف شده و نسخه كامل آن موجود مى‌باشد. بخش اول كتاب به تشريح اختصاص دارد. بخش دوم مربوط به بيمارى‌هاى خارجى چشم و بخش سوم از بيمارى‌هاى چشم كه در معاينه قابل رؤيت نيستند گفت‌وگو مى‌كند.
چنانكه از مقدمه آن برمى‌آيد، اين كتاب در پاسخ دوستى نوشته شده كه از على بن عيسى درباره كتاب جالینوس در بيمارى‌هاى چشم پرسيده بوده ومؤلف از او با عنوان برادر فاضل ياد كرده است. بنا بر مقدمه، على بن عيسى اين كتاب را با اختصار و ايجاز، اما با هدف جمع‌آورى اطلاعات درباره همه بيمارى‌هاى چشم تأليف نموده است تا مخاطبان را از مراجعه به كتاب‌هاى ديگر در اين زمينه بى‌نياز گرداند.
روش كلى على بن عيسى در كتاب آن است كه ابتدا بيمارى و سپس راه معالجه آن را بيان مى‌كند. بيشترين تأكيد على بن عيسى در معالجه بيمارى‌هاى چشم بر استفاده از دارو مى‌باشد، اما به جراحى (العلاج بالحديد) نيز اشاره كرده است (ص 197-199). او ضمن برشمردن شرايط بيمار پيش از جراحى، به چند نمونه از ابزارهاى جراح و دستيارش اشاره كرده است.
باب بيست وسوم از مقاله سوم (ص 318-327) نيز كاملاً به حفظ سلامت چشم اختصاص دارد و در آن سه نوع تدبير براى حفظ سلامت چشم برشمرده شده است. مفصّل‌ترين توصيف و شيوه درمان بيمارى‌ها در اين كتاب درباره آب آوردن چشم (ص 254-277) و پس از آن درباره تراخم (جَرَبٌ حادثٌ فِى العَيْن؛ ص76-85) است.
بنا به نوشته على بن عيسى در مقدمه كتاب (ص 16)، او با جستجو در آثار گذشتگان اين كتاب را تأليف كرده و تنها اندكى از دانسته‌هاى خود را كه از استادانش فراگرفته بود؛ به آن افزوده است. على بن عيسى آثار متقدمان، بويژه کتاب‌هاى جالینوس و حنين بن اسحاق، را مهم‌ترين منابع خود ذكر كرده است (ص 18). على بن عيسى از ميان دانشمندان اسلامى از ابن ماسويه (ص 354)، مؤلف دغل العين و معرفه محنة الكحّالين و از شخصى با عنوان ابن‌على (ص 201) نام برده است.
تذكره الكحّالين از معدود رساله‌هاى چشم پزشکى اسلامى است كه به‌طور كامل به دست ما رسيده است. همچنين از ديگر کتاب‌هاى دوره اسلامى كه در زمينه چشم پزشکى پيش از تذكره الكحّالين يا مقارن آن نوشته شده‌اند مفصّل‌تر است.
وضعيت كتاب
از تذكره الكحّالين نسخه‌هاى خطى متعددى باقى مانده است كه متن كامل كتاب بر اساس سه نسخه خطى و با تصحيح غوث محيى‌الدين قادرى شرفى چاپ شده است. بخشى از كتاب نيز با نام منتخبات من تذكره الكحّالين به صورت نسخه خطى وجود دارد. از تذكره الكحّالين ترجمه‌هاى فارسى متعددى وجود دارد كه قديمترين آنها متعلق به سال 894ق و ترجمه شخصى ناشناس است. شمس‌الدين على حسينى جرجانى نيز در997ق اين كتاب را ترجمه كرده و مطالبى به آن افزوده است. ويژگى تمام اين ترجمه‌ها آن است كه بخشهايى از كتاب را گزينش كرده‌اند؛ مثلاً آنها باب بيست‌وهفتم مقاله سوم را ندارند. علاوه بر ترجمه جرجانى، تنها ترجمه اى كه بيش از همه به متن عربى وفادار بوده، ترجمه اى است كه شخصى به نام سيد هندى احتمالاً در 1039 انجام داده است، اين ترجمه نيز بخش آخر كتاب (درباره مفردات) را ندارد.
نسخه موجود در برنامه با نظارت دكتر محمد عبدالحميد خان رئيس بخش ادب عربى دانشگاه عثمانى براساس سه نسخه خطى تصحيح و تحقيق شده و در سال 1383ق منتشر شده است.
در پايان كتاب مقدمه‌اى انگليسى پيرامون اين اثر و بررسى احوالات مؤلف آمده است. پاورقى‌هاى اين اثر گاه به اختلاف نسخ اختصاص دارد و گاه در پاورقى‌ها به توضيح و تفسير عبارت و يا واژه‌اى در متن پرداخته شده است.
منابع مقاله
مقدمه و متن كتاب