إيضاح المحصول من برهان الأصول
| إيضاح المحصول من برهان الأصول | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | طالبی، عمار (محقق) مازری، محمد بن علی (نویسنده) |
| ناشر | دار الغرب الإسلامي |
| مکان نشر | لبنان - بيروت |
| چاپ | چاپ اول |
| موضوع | اصول فقه اهل سنت |
| زبان | عربي |
| کد کنگره | الف8ب 4028 / 155/6 BP |
إيضاح المحصول من برهان الأصول، شرح «البرهان» امام‌الحرمین جوینی (متوفی 478ق) به قلم محمد بن علی مازری (متوفی536ق) است. مقدمه، تحقیق و تصحیح کتاب به قلم عمار الطالبی است.
مطالب کتاب به‌ترتیب عبارتند از:
- مقدمه محقق: در تبیین انگیزه و شیوه تحقیق کتاب.
- الإمام المازري و كتاب البرهان للجويني: مقاله‌‌ای است در بیش از چهل صفحه به قلم محقق اثر که خواننده را با احوال نویسنده و آثار او آشنا می‌کند.
- متن تحقیق‌شده کتاب.
شرح کتاب با متن ممزوج است و برای تشخیص خواننده متن با قلمی درشت‌تر ارائه شده است.
جوینی با نگارش کتاب «البرهان» تلاش کرد که اصول فقه را احیا کند. او دیدگاه‌های جدید و مستقلی را ابراز نمود و با برخی ائمه مذاهب از جمله امام مکتب خویش، شافعی مخالفت کرد. چه‌بسا به همین دلیل پیروان مذهب شافعی از شرح آن کتاب و توجه به درسش صرف نظر کردند. البته مالکیه به شرح و نقد و تحلیل کتابش توجه کردند. اولین کسی که به این کار اقدام نمود فقیه و اصولی، متکلم و طبیب، مازری تمیمی بود. او شرحی سرشار از تحلیل و نقد بر آن کتاب نوشت و اسمش را «إيضاح المحصول من برهان الأصول» نهاد. او با وجود احترام به جوینی و تقدیر از جایگاهش، نظرات اصیل و اجتهادات متفاوتی در کتابش ارائه کرده است. مازری در این شرح دیدگاه‌های فلاسفه یونان و فلاسفه اسلامی را بحث و بررسی و جوانب متافیزیکی و منطقی آنها را نقد جدی کرده است.
از جهت دیگر مازری در فقه اللغه عربی متخصص بود و ذوق ادبی عالی داشت. آراء لغوی او دلالت بر علو منزلت و بلندی نظر او دارد؛ لذا در تفسیر برخی از آیات قرآن کریم نظراتی دارد که منحصربه‌فرد است و فهم خاصی از آیه را ارائه می‌کند[۱].
کتاب «البرهان» و شرح آن جایگاه والایی در تاریخ تفکر اسلامی دارند. در واقع مازری جایگاه مهمی در سیر تکامل تفکر اسلامی دارد و آخرین مجتهد در مغرب اسلامی پیش از انحطاط آن است.
مدت‌ها تصور بر از بین رفتن إيضاح المحصول بوده است تا اینکه توسط عمار الطالبی نسخه‌ای از آن کشف می‌شود؛ محققان تصور می‌کردند که این شرح مفقود شده است. بزرگان با تعظیم همراه با حسرت از نابودی‌اش از آن یاد می‌کردند. محقق سال‌های متمادی بدون ناامیدی در فهارس مخطوطات کتابخانه‌های عمومی و خصوصی از این اثر تفحص کرد. سعادت بزرگی نصیبش شد آنگاه که در فهرست مخطوطات کتابخانه خصوصی امام محمد طاهر بن عاشور آن را یافت. نوادگان ابن عاشور این کتاب را در کتابخانه ملی تونس گذاشته بودند. استاد دانشمند عیاض بن عاشور یکی از نوادگان محترم و رئیس دانشکده حقوق دانشگاه تونس محبت کرد و تصویر نسخه‌ای از آن را به محقق داد که در این تحقیق از آن استفاده کرد. تحقیق این نسخه را آن‌گونه که شایسته بود انجام داد و برخی نقائص و اشکالات کتاب را با مراجعه به آثار برخی مؤلفین پس از او برطرف کرد. در آن زمان نسخه‌های فراوان نزد کسانی چون زرکشی در «البحر المحيط»، سبکی در «طبقات الشافعية»، ابوشامه در «المحقق» و شاطبی در «الموافقات» بوده است[۲].
محقق کتاب همچنین آن‌گونه که خود در مقدمه گفته است ملحقاتی را به انتهای کتاب افزوده است. از جمله آنها جداول مقایسه بین متون خطی و عباراتی است که از این اثر در دیگر مصنفات نقل شده است[۳].
مازری گاه پیرو روش جوینی در نقد ائمه اشاعره است؛ لذا قاضی ابوبکر بن طیب را نقد کرده است: «آنچه قاضی گفته است از دیدگاه من اشکال دارد»[۴]. در رابطه با ترتیب کتاب البرهان، مازری توضیح داده که جوینی در کتابش مبحث «تأویلات» را آورده است؛ درحالی‌که بیشتر نویسندگان اصولی آن را کنار گذاشته‌اند[۵].
مازری در خاتمه کتاب تأویلات متذکر شده که جوینی در ترتیب کتابش کتاب قیاس را بر کتاب نسخ مقدم نموده است، ولی رسم اصولیین برخلاف این است[۶].
متأسفانه این اثر کامل نشده است، بلکه در ابتدای مبحث اجماع متوقف شده است[۷].
ملحقات انتهای کتاب عبارتند از:
- معرفی ابن عاشور از کتاب و نویسنده آن: این نوشته دو صفحه‌ای در صفحه نهم از نسخه خطی آمده است [۸].
- فهرستی که شیخ محمد عزیز بوعتور نوشته است[۹].
- نصوص مازری در نوشته‌های اصولیونی چون زرکشی، شاطبی و ابوشامه[۱۰].
- شرح حال اعلام وارده در کتاب مازری[۱۱].
عبارات فراوانی از کتاب از نسخه موجود محو شده که نویسنده به آنها و نیز به اختلاف نسخ در پاورقی‌های کتاب اشاره کرده است. در انتهای اثر فهارس آیات، احادیث نبوی، اشعار، اعلام، مذاهب و فرق، کتب، اماکن و بلدان، مصادر و مراجع و موضوعات ارائه شده است.
پانویس
منابع مقاله
مقدمه محقق و متن کتاب.